Агляд перса-арабскіх сістэм транслітарацыі для беларускай мовы

Папярэдняя старонка« Гісторыя вывучэння белар... Наступная старонкаТранслітарацыя славянскі... »

Агляд перса-арабскіх сістэм транслітарацыі для беларускай мовы

Матэрыял прыводзіцца паводле:
I. Radziszewska. Przegląd autorskich systemów transliteracji i transkrypcji, у: ŁAPICZ, C., & KULWICKA-KAMIŃSKA, J. (2015). Tefsir Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Teoria i praktyka badawcza, grant 12H12004181 Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki 2012). Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Project „Tefsir” http://www.tefsir.umk.pl/o,1,o-projekcie.html.

Івона Радзішэўска, Гданьск

Зычныя

	Арабская графема	сістэма ISO 233:1984		А.К.Антановіч		B.M.Meredith-Owens, A.Nadson		Ч.Лапіч		А.Дрозд		Г.Мішкінене			В.І.Несцяровіч		P.Suter			S.Akiner			М.Тарэлка, І.Сынкова
	зычныя	трансліт.	транскрып. IPA	трансліт.	транскрып.	трансліт.	транскрып.	трансліт.	транскрып.	трансліт.	транскрып.	трансліт. кірілічная	трансліт. лацінкавая	транскрып.	трансліт.	транскрып.	трансліт.	транскрып. польская	транскрып. беларуская	трансліт.	транскрып. польская	транскрып. беларуская	трансліт.	транскрып.
	1	2a	2b	3a	3b	4a	4b	5a	5b	6a	6b	7a	7b	7c	8a	8b	9a	9b	9c	10a	10b	10c	11a	11b
	ا	ʼ	aː, ʔ	ı	[-]	ı	[-]	ا	[-]	ʹ	[-]				[-]	[-]	ʾ	[-]	[-]	гл.: галосныя			ʼ	[-]
	ب	b	b	б	b	b	b	b	b	b	b, b́	б	b	б, б’	б	Б	b	b, bʹ	b, bʹ	b	b	b	b	b, b́, p
	ت	t	t	т́	ť	ť	t, c’	t́	t́	t	t, ť	т́	ť	т, ц’	ть	Т’	t’	t, (t)	t, (tʹ)	tʼ/ Ť	t	ć	t	t
	ث	ṯ	θ	с́	s’	ś	s’	ś	s΄, ś	t / ś	ś, s΄	с́	ś	с’	сь	С’	ṡ	sʹ	sʹ	ś	ś	ś	ś	s’
	ج	ǧ	dʒ, ʒ, g	дж	dž	dž	dž	ǯ	dž	ǧ	ǯ	дж	ğ	дж	дж	ДЖ	ǧ	dž	dž	dž	dż	dž	ǧ	ǧ
	ح	ḥ	ħ	х	x	ch	ch	x	ch	ḥ	x	х	x	x	х	Х	ch	ch, (chʹ)	ch, (chʹ)	ch	ch	ch	ḥ	ḥ
	خ	ẖ	x	ẋ	x	ch	ch	ẋ	ch	ẖ	x	ẋ	x	x	х	Х	cḫ	ch, (chʹ)	ch, (chʹ)	ch	ch	ch
	د	d	d	д	d	d	d	d	d	d	d	д	d	д, дз’	д	Д	d	d	d	d	d	d	d	d, t
	ذ	ḏ	ð	з̀	z’	ź	z’	z̀	z΄, ź	ḏ / ź	ź, z΄	з̀	z̀	з’	зь	Зʹ	z̀	zʹ	zʹ	z/ź Zh/Ź	ź	ź	z	z’
	ر	r	r	р	r	r	r	r	r	r	r, ŕ	р	r	р, р’	р	Р	r	r, rz	r	r	r	r	r	r, r’ (?)
	ز	z	z	з́	z’	ź	z’	ź	z΄, ź	z / ź	ź, z΄	з́	ź	з’	зь	Зʹ	ź	zʹ	zʹ	ź	ź	ź	z	z’
	س	s	s	с̀	s’	ś	s’	s̀	s΄, ś	s / ś	ś, s΄	с̀	s̀	с’	сь	С’	ś	sʹ	sʹ	s̀/ś Ŝ/Ś	ś	ś	s	s’
	ڛ			с̧̀	s’	ş	s’	ș	s΄, ś	ś̩	ś, s΄	с̧̀	s̱	с’	сь	С’	ş	sʹ	sʹ
	ش	š	ʃ	ш	š	š	š	š	š	š	š	ш	š	ш	ш	Ш	š	š	š	š	sz	š	š	š, ž
	ص	ṣ	sˁ	с	s	s	s	s	s	ṣ	s	с	s	с	с	С	s	s	s	s	s	s	ṣ	s
	ض	ḍ	dˁ	з	z	z	z	z	z	ḍ/ ẕ	z	з̣	ż	з	з	З	z	z	z	z	z	z	ẓ	z, s
	ط	ṭ	tˁ	т	t	t	t	t	t	ṭ	t	т	t	т	т	Т	t	t	t	t	t	t	ṭ	t
	ظ	ẓ	ðˁ	з̣	z	z	z	ẓ	z	ẓ	z	з	z	з	з	З	ẓ	z	z	z	z	z	ẕ	z, s
	ع	ʿ	ʕ		[-]		[-]		[-]		[-]				[-]	[-]	ʿ	[-]	[-]		[-]	[-]		[-]
	غ	ġ	ɣ, g	г̣	g	g	g	g	g	ġ /g	g, ǵ	ґ	g	г, г’	гк	Гк	g	g, gʹ	[-]	g	g	g	ġ	g, g’, k
	ڧ	f	f	ф	f	f	f	f	f	f	f, f΄	ф	f	ф	ф	Ф	f	f, fʹ	(f), (fʹ)	f	f	f	f	f
	ق	q	q	к	k	k	k	k	k	q / ḳ	k	к	k	к	к	К	k	k	k	k/q	k	k	q	k
	ك	k	k	ќ	k’	ḱ	k’	ḱ	ḱ	k	kʹ	ќ	ḱ	к’	кь	К’	kʹ	kʹ	kʹ	k	k	k	k / ŋ	k’ / ǫ
	ل	l	l	л	l	l	l, l’	l	l, ł	l	l, l΄, ł	л	l	л, л’	л	Л	l	ł, l, lʹ	l, lʹ	l	l	l	l	l, l’
	م	m	m	м	m	m	m	m	m, ḿ	m	m, ḿ	м	m	м, м’	м	М	m	m, mʹ	m, mʹ	m	m	m	m	m, m’
	ن	n	n	н	n	n	n, n’	n	n, ń	n	n, ń	н	n	н, н’	н	Н	n	n, nʹ	n, nʹ	n	n	n	n	n, n’
	ه	h	h	г	h	h	h	h	h	h	h	г	h	г, г’	г	Г	h	h, (hʹ)	h, (hʹ)	h	h	h	h	h
	و	w	w	в	v	v	v, ŭ	v	v, u	w	v, v́	в	v	в, в’, ў	в	В	w	w, w’	v, ŭ, v’	v	w, ŭ	w	w	v, v’, f
	ي	y	j	й	j	j	j	j	j	j	j	й	j	й	й	Й	j	j	j	j	j	j	j	j
	ة	ẗ	a, at							ẗ	[-]
	ى	ỳ	a:			j	j	j́	j			й	j	й						j	j	j
	ء	ı	[-]	ʼ	[-]	ʼ	[-]	ʼ	[-]	ʼ	[-]				[-]	[-]							ʼ	[-]
	ﻻ	laʾ								[-]	[-]
Графемы персідскія і турэцкія:
норма DIN 31635:1982	پ	p	p	п	p	p	p	p	p, ṕ	p	p, ṕ	п	p	п, п’	п	П	p	p, pʹ	p, pʹ	p	p	p	p	p, p’
	چ	č	tʃ	ч	č	č	č	č	č	č	č	ч	č	ч	ч	Ч	č	č	č	č	cz	č	č	č
	ژ	ž	ʒ	ж	ž	ž	ž	ž	ž	ž	ž	ж	ž	ж	ж	Ж	ž	ž	ž	ž	ž	ż, rz	ž	ž, š
	ڎ					ž	ž			ż	ž	ж̣	ž	ж	ж	Ж
	ڭ	g	ŋ,n							ñ	ŋ						ñ	nʹ	nʹ
	ڬ									ñ	ŋ
Новаўтвораныя графемы:	ࢭ			дз	d’z’	dź	dz’	Ʒ	dz, dz΄, dź	Ʒ	ʒ, ʒ́ , Ʒ́	дз́	ẕ	дз’	дзь	ДЗ’	dz	dz, dzʹ< dʹ	(dz), dzʹ< dʹ	dź	dz	dz	dz	dz, dz’
	ࢯ			ц	c	c	c, c’	c	c, c΄, ć	c	c, ć, c΄	ц	c	ц	ць, ц	Ц’, Ц	c	c, cʹ<tʹ	c, cʹ<tʹ	c	c, c’	c, c’	c	c, c’

Галосныя

Арабская графема	сістэма ISO 233:1984	А.К.Антановіч		B.M.Meredith-Owens, A.Nadson		Ч.Лапіч		А.Дрозд		Г.Мішкінене			В.І.Несцяровіч		P.Suter			S.Akiner	М.Тарэлка, І.Сынкова
галосныя	трансліт.	трансліт.	транскрып.	трансліт.	транскрып.	трансліт.	транскрып.	трансліт.	транскрып.	трансліт. кірылічная	трансліт. лацінкавая	транскрып.	трансліт.	транскрып.	трансліт.	транскрып. польская	транскрып. беларуская	трансліт.	трансліт.	транскрып.
1	2a	3a	3b	4a	4b	5a	5b	6a	6b	7a	7b	7c	8a	8b	9a	9b	9c	10	11a	11b
آ	ʾâ	ã	a	ã	a	ã	a	ˈā	a	ã	ã	a	a	a	ã	a	a
اَ		a	a	a	a			ˈe	a, e	a	a	a	a	a	a, e	a, e	a, e	a
َ ا	aʾ					a	a	ā	a										ā	a
ٰ	ā	a̍	a	a	a	a̍	a	a:	a						á	a	a
ٰ ا						á	a	ā:	a						â	a	a
ا ٰ															â	a	a
ٰا								ˈa:	a
َ ى	aỳ	ā	a	â	a			a	a
َى						ā	a
ٰى	āỳ					ā̍	a
ٰ ى		ā̍	a	â	a			a:	a
َ ي		ā	a	â	a			ā	a
َي						ā	a			ā	ā	a
ٰ ي		ā̍	a	â	a			ā:	a
ٰي						ā̍	a
َ	a	e	e	e	e, a	e	e	e	e	e	e	a, e	э, е	a, e, э	e	e	e	e	a	e
ْو َ	aw˚
َ ْي	ay˚
ِ	i	и	i, y	i	i, y	i	i, y	i	i, y	и	i	и, e (<ѣ), ы	i, ы, и	и, ы	i	i, y	i, y	i/y	i	i, y
اِ		и	i, y	i	i, y	i	i, y	ˈi	i, y	и	i	и, e (<ѣ), ы	i, ы, и	и, ы	i	i, y	i, y	i/y
ِ ي	iy	ӣ	i, y	î	i, y			ī	i, y	ӣ	ī	и, ы			ī	i, y	i, y		ī	i, y
ِي						ī	i, y						i, ы, и	и, ы
اِڍ		ӣ	i, y	î	i, y	ī	i, y	ˈī	i, y	ӣ	ī	и, ы	i, ы, и	и, ы	ī	i, y	i, y
ٖ ي		ӣ̩	i, y	î	i, y			ī:	i, y						î	i, y	i, y
ٖي						ī̩	i, y
ِ ى		ӣ	i, y	î	i, y			i	i, y	ӣ	ī	и, ы
ِى						í	i, y						i, ы , и	и, ы
ٖ ى		ӣ̩	i, y	î	i, y			i:	i, y
ٖى						í̩	i, y
اِى								ˈi	i, y
ِ ّي	iȳ
ٍ	í
ٖ								i:	i, y						í	i, y	i, y
ٖا								ˈi:	i, y
ٖاي								ˈī:	i, y						î	i, y	i, y
َو		o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	o	ô	o	o	o	o	o, ó
او		o	o	o	o	o	o	ˈo	o	o	o	o	o	o	ô	o	o
َوا																		o
ٌ	ú
ُ	u	ô, у	o, u	o, u	o, u	u (o)	u	u (ō)	u, (o)	у, ô	u, ô	y, o	y, o	y, o	u, o	u, o	u, o	u	u	u, o
ﯗ	uw	ō, ӯ	o, u	ô, û	o, u	ū (ō)	u	ū (ō)	u, (o)	ō, ӯ	ū, ō	o, y	y, o	y, o	ū, ō	u, o	u, o	u	ū	u, o
اُ		ô, y	o, u	o, u	o, u	u (o)	u	ˈu	u, (o)	у, ô	u, ô	y, o	y, o	y, o	u, o	u, o	u, o
اﯗ		ō, ӯ	o, u	ô, û	o, u	ū (ō)	u	ˈū	u, (o)	ō, ӯ	ū, ō	o, y	y, o	y, o	ū, ō	u, o	u, o
ﯗا		ō’, ӯ’	o, u															u
ّو ُ	uw̄
عاَ		̔a	a	̔a	a	̔a	a			̔a	̔a	a	a	a
اع																		a
عۇ		̔ō, ̔ӯ	o, u	̔ô, ̔û	o, u	̔ū (̔ō)	u						y, o	y, o
ُع,ع		̔ô, ̔y	o, u	̔o, ̔u	o, u	̔u (̔o)	u											u
عو		̔o	o	̔o	o	̔o	o
َوع																		o
َع, َع		̔e	e	̔e	e	̔e	e						э, е	a, e, э				e
ﺀِ, ِع		̔и	i, y	̔i	i, y	̔i	i						i, ы, и	и, ы				i/y
ﯗڬ				ą	[-]	ą	ą	ūñ	ą
ﯗڭ		ǭ	ǫ					ūñ	ą						ą	ą	[-]
َوڭ		ǫ	ǫ
ُ ڬ								uñ	ą
ُ ڭ		ǫ̂	ǫ					uñ	ą
ً	á							_an	ę
ً ا	áʾ
ً ى	áỳ
ًو								_on	ą
ى																		a, i/y
ي																		i/y
ا																		a

Заўвагі да табліцы

Падрыхтаваны пералік сістэм транслітарацыі і транскрыпцыі на аснове прац дзевяці аўтараў (пералік артыкулаў ніжэй), а менавіта на аснова аўтарскіх сістэм транслітарацыі і транскрыпцыі створаны з мэтай распрацоўкі канкрэтных помнікаў, аналізаваных у асобных працах.

Тэксты, нават славянамоўныя, рукапісаў беларускіх татараў звычайна запісваліся азбукай арабскай мовы, якая патрабавала мадыфікацыі, бо не ўсе гукі славянскай гаворкі знайшлі ў ёй свой адпаведнік. Таму ў першым слупку табліцы, акрамя арабскіх знакаў, ёсць запазычаныя сімвалы з турэцкай і персідскай, а таксама новаствораныя арыгінальныя графемы, што прысутнічаюць ў тэкстах. У спісе яны прадстаўлены ў самастойным становішчы, аднак іх форма ў пачатковым, сярэднім і канчатковым становішчы, якую многія аўтары асобных сістэм уключалі ў свае даследаванні, апушчана. У гэтай заяве ізаляванай пазіцыі дастаткова для ідэнтыфікацыі асобных знакаў.

Паколькі адзіная сістэма транслітарацыі або адзіны набор татарскіх знакаў і сімвалаў, якія выкарыстоўваюцца ў рукапісах, да гэтага часу не распрацаваны, даследчыкі татарскіх рукапісаў транслітаруюць і/або транскрыбуюць татарскія тэксты на алфавіт той мовы, якой яны карыстаюцца, на лацінку або кірыліцу (грамадзянскую), гэта значыць, у дзве розныя знакавыя сістэмы, кожны раз развіваючы іх для патрэб канкрэтнага выдання.

Аўтарскія сістэмы транслітарацыі і транскрыпцыі супастаўлены з міжнародным стандартам ISO (Міжнародная арганізацыя па стандартызацыі, стандарт ISO 233 з 1984 года для арабскага пісьма), а ў выпадку турэцкіх і персідскіх графем — са стандартам DIN 31635 (Das Deutsche Institut für Normung) 1982 года.

У складзенай табліцы агулам налічваецца 41 зычны арабскі знак і 64 знакі або спалучэнні знакаў галосных.

Як было сказана вышэй, арабскія, турэцкія, персідскія знакі, а таксама тыя, што спецыяльна створаны беларускімі татарамі ВКЛ, у працах наступных аўтараў маюць свае эквіваленты ў транскрыпцыі і ў транслітарацыі. Перадача тэкста праз транслітарацыю заснаваная на прынцыпе паслядоўнай замены: знак на знак, што таксама прадугледжвае магчымасць рэтранслітарацыі. Транскрыпцыя, наадварот, дазваляе інтуітыўна зразумелыя рашэнні, у сваёй схеме перадачы яна адлюстроўвае не літары, плыню гукаў, якія могуць адпавядаць розным знакам у транскрыпцыі, або аднаму знаку могуць адпавядаць некалькі гукаў у мове-крыніцы. Часам абодва тэрміны змешваюцца (Г. М. Мэрэдыт-Оўэнс, А. Надсан) або ў транскрыпцыі выкарыстоўваюцца вялікія літары і знакі прыпынку, якіх няма ў арыгінальным напісанні (А. Дрозд). Некаторыя з аўтарскіх сістэм супярэчаць прынцыпам транслітарацыі, якая мусіць быць адназначным і абарачальным працэсам, каб дазволіць аднаўленне арыгінальнага тэкста, а гэта магчыма толькі пры ўмове, што адна літара першапачатковага алфавіту адпавядае адной і толькі адной літары другога алфавіту. Такім чынам, карэкцыі запатрабуюць наступныя падыходы:

А.К.Антановіч (1968), які выкарыстаў у транслітарацыі дыграфы («двайныя знакі») дж, дз, створаныя з літар, якія і па адной маюць уласныя транслітарацыйныя адпаведнікі;
Г.М.Мэрэдыт-Оўэнс і А. Нэдсан А. (1970), як і А.К.Антановіч, выкарыстоўваюць дыграфы пры транслітарацыі ў лацінскую графіку. Акрамя таго, пры транслітараванні перса-арабскіх знакаў ліцініцай змешваюцца розныя зыходныя знакі. Tак, абедзве арабскія літары ح і خ пазначаюцца ў лацінцы ch. Гэта відаць і па табліцы адпаведнасці, і па ўзорах тэкстаў;
у распрацаванай А.Дроздам сістэме транслітарацыі шмат якія арабскія літары маюць падвойныя лацінскія адпаведнікі, што супярэчыць прынцыпам транслітарацыі;
У. Несцяровiч выкарыстоўвае ў транслiтарацыі дыграфы i адначасова тыя ж кірылічныя знакi паасобку для абазначэння розных арабскiх літар, што робіць немагчымым аднаўленне зыходнага тэксту;
аўтарская сістэма Ш.Акінер паўтарае ўсе вышэйзгаданыя недахопы: яна выкарыстоўвае дыграфы, ужывае розныя лацінскія варыянты для пазначэння аднаго арабскага сімвала (ذ) і наадварот - адні і тыя ж лацінскія знакі для абазначэння двух розных арабскіх графем (ح = خ = ch).

Новыя падыходы павінны адпавядаць першапачатковым прынцыпам. З іншага боку, працуючы над распрацоўкай стандартызаванай сістэмы транслітарацыі, трэба ўлічваць, што на практыцы не заўсёды атрымаецца выканаць усе патрабаванні ідэалізаванага азначэння.

На падставе супастаўлення відаць, што няшмат аўтараў ўлічваюць запазычанні з турэцкай мовы, у якіх ёсць і персідскі адпаведнік, пры гэтым знак ڭ абазначае насавы [ŋ] (П. Сутэр, А. Дрозд). Літара ṣagīr-i-nūn утворана з літары kāf з даданымі да яе трыма кропкамі. Другі варыянт гэтай літары, kāf з адной дадатковай кропкай (ڬ), падае А. Дрозд. У даследаваннях М. Тарэлкі і І. Сынковай згаданая літара графічна супадае з kāf (Тарэлка, Сынкова 2009: 153). Ṣagīr-i-nūn (ڭ) у спалучэнні з дамай або вавам і дамай выкарыстоўваецца для абазначэння насавой галоснай [ǫ], Антоновіч (1968: 341) адзначае ṣagīr-i-nūn таксама ў спалучэнні з фатхай. Не ўсе аўтары, якія ўключаюць літару ў спіс галосных, ставяць яе ў пералік зычных (Ч. Лапіч, Б. М. Мерэдыт-Оўэнс, А. Надсан), а М. Тарэлка і І. Сынькова, якія ўключылі яе ў зычныя, вынялі яе з шэрагу галосных. Было б правамерна ўключыць яе і туды, асабліва ў плане транскрыпцыі.

Яшчэ адзін рэдкі знак — ة (tā´ marbūṭa), які ў арабскай мове выкарыстоўваецца для канчаткаў жаночага роду; ён разглядаецца арабскім пісьмом як дадатковы знак. Форма адпавядае літары h з двума кропкамі над ёй. У татарскіх рукапісах яна сустракаецца на прыканцы слоў як эквівалент гука [т]. Толькі А. Дрозд уключыў літару ў свой пералік. Уключэнне названай графемы ў транслітарацыю дазволіла б вызначыць дыяпазон сустракаемасці графічнага рашэння, што так рэдка сустракаецца ў рукапісах.

Прыведзеныя вышэй прыклады паказваюць, што некаторыя знакі сапраўды з’яўляюцца спарадычнымі: ўжываюцца толькі ў некалькіх рукапісах, або характэрныя толькі для аднаго рукапісу або аднаго перапісчыка. Тады ўзнікае пытанне, ці варта ўносіць ва ўніверсальны ключ транслітарацыі узус адзінкавых выпадкаў? Памножанне графем і іх спалучэнняў ускладніць сістэму і зробіць немагчымым яе эфектыўнае выкарыстанне пры канвертаванні паміж алфавітамі. З іншага боку, пропуск, напрыклад, спалучэнняў, утвораных літарай ṣagīr-i-nūn пры транслітарацыі не дазволіць паказаць разнастайнасць графічных рашэнняў татарскіх рэлігійных тэкстаў, а значыць, і сапраўдную і поўную карціну гэтых тэкстаў.

Памнажэнне знакаў у ключах транслітарацыі і транскрыпцыі ў выніку памылак перапісшчыка, безумоўна, было б непатрэбным. Непаслядоўнасць у напісанні лексем, адсутнасць знакаў вакалізацыі або іх змешванне, празмернасць літар у словах або частках слоў, адсутнасць дыякрытыкі і іншае — натуральная асаблівасць рукапісных тэкстаў у беларускамоўных татарскіх кнігах Вялікага Княства Літоўскага.

Немалаважнымі з’яўляюцца і індывідуальныя асаблівасці «рукі» канкрэтнага перапісчыка, а менавіта форма, нададзеная асобным літарам, спосаб размяшэння літараў на радку, схільнасць заходзіць літарамі на палі або вытрымліванне лініі палёў. Некаторыя літары, нягледзячы на падобнасць іх фанетычнага значэнні, у літаратуры адзначаюцца рознымі знакамі. Між тым, не заўсёды атрымліваецца адрозніць у канкрэтных перапісчыкаў, напрыклад, z̀ - ذ і ź - ز, а вымаўляюцца абедзве фанемы аднолькава. Стыль почырку перапісчыка можа быць неахайным, почырк можа быць невыпрацаваны, а таму рашэнне расчытаць знак так ці інакш можа быць суб’ектыўным. У выпадку з z̀ - ذ і ź - ز крытэрыямі будуць ступень нахілу штрыа і тое, пачынаецца штрых на на лініі напісання або выходзіць за яе межы. Даследчыкі адрозніваюць два спосабы напісання [ž], галоўны з іх — знак персідскага паходжання ژ, які выходзіць за лінію пісьма. Часта ж ў татарскіх рукапісах ён абапіраецца на лінію радка, чым дае сябе атаясаміць з іншай літарай (ࢭ). Тут таксама ў многіх выпадках абгрунтаванне выбару будзе суб’ектыўным, а некаторыя рукапісныя формы могуць наогул адрознівацца ад абедзвюх стандартных форм.

У спісе галосных гукаў таксама шмат паўторных форм. Хоць іх і менш, чым зычных, але яны займаюць больш радкоў, бо пералічваюцца ўсе іх камбінацыйныя спалучэнні ва ўсіх магчымых пазіцыях у слове. Кожная з прадстаўленых канфігурацый графем мае свой эквівалент транслітарацыі, таму ў табліцы ажно 64 галосныя запісы.

З аднаго боку, такая практыка апраўданая з-за спецыфікі арабскага алфавіту, у якім галосныя пазначаюцца некалькімі знакамі або камбінацый знакаў. Напрыклад, дама на аснове ва перадае доўгі гук [ū], у транслітарацыі ім будзе адпавядаць адзін знак. А вось асобна ўказваць камбінацыю з літарай айн (ع) у спісе галосных здаецца непатрэбным, таму што гэта спалучэнне дзвюх літар, кожная з якіх і так мае свае эквіваленты ў транслітарацыі (асобны ж айн знаходзіцца ў зычных спалучэннях), і гэтак яны і перадаюцца ў аўстарскіх сістэмах транслітарацыі — як спалучэнне двух знакаў.

Найменш чытэльнай падаецца сістэма, распрацаваная Ш.Акінер. Аўтар дае адпаведнікі галосных у «ключы перакладу», хоць набор знакаў, якія адпавядаюць арабскім графемам, паказвае на транскрыпцыю. Існуюць і асобныя знакі зычных, якія могуць абазначаць і галосныя, што не адпавядае ні арабскаму стандарту, ні выпрацаванаму ёй сістэме перадачы зычных.

Адсутнічае ў аўтарскіх сістэмах транслітарацыі і пераемнасцт з сістэмай ISO. Некаторыя знакі ISO адсутнічаюць ў аўтарскіх сістэмах таму, што не ўжываюцца ў татарскіх рукапісах ВКЛ. Напрыклад, падвойная фатха (ً) ўключаецца ў кампіляцыю толькі А. Драздом (таму што прысутнічала ў рукапісе?). Ён у транслітарацыі выкарыстаў знак з сістэмы DIN 31635 (1982).

Падводзячы вынік, супастаўленне паказвае шматлікія разыходжанні паміж аўтарскімі сістэмамі транслітарацыі і транскрыпцыі перса-арабскага алфавіту беларускай мовы ў лацінку і кірыліцу. Перш за ўсё, яны змяшчаюць розную колькасць графічных знакаў. Гэта звязана з тым, што аўтарскія сістэмы распрацоўваліся для патрэб аналізу канкрэтнаых рукапісных помнікаў, а выбраныя рукапісы не ўжываюць весь спектр графічных знакаў. Таму неабходна распрацаваць адзіную маналітную сістэму транслітарацыі і транскрыпцыі, якая б грунтавался на ўжо існуючых і ўзаемадапаўняльных аўтарскіх сістэмах, а з другога боку дазволіла б ліквідаваць памылкі і недахопы асобных аўтарскіх сістэм.

Бібліяграфія

Табліца складзена на падставе наступных крыніц:

AKINER S., 2009, Religious Language of a Belarusian Tatar Kitab. A Cultural Monument of Islam in Europe, Wiesbaden: Harrassow- itz Verlag.

АНТОНОВИЧ А. К., 1968, Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-opфографическая система, Вильнюс: ВГУ им. В. Капсукаса.

DROZD A., 1994, Zastosowanie pisma arabskiego do zapisu tekstów polskich. (Zarys historyczny), [w:] Plenas Arabum domos, red. M. M. Dziekan, Warszawa: Instytut Orientalistyczny UW, s. 75–93.

ŁAPICZ Cz., 1986, Kitab Tatarów litewsko-polskich. (Paleografia. Gra- fia. Język), Toruń: Wydawnictwo UMK.

MEREDITH-OWENS G.M., NADSON A., 1970, The Byelorussian Tatars and their Writings, “The Journal of Byelorussian Studies” 2, nr 2, s. 141–176.

MIŠKINIENĖ G., 2001, Seniausi lietuvos Totoriu rankraščiai (Grafika. Transliteracja. Vertimas. Tekstu struktura ir turinys), Vilnius: Vil- niaus universiteto leidykla.

НЕСЦЯРОВІЧ В.І., 2003, Старажытныя рукапісы беларускіх татар: Графіка. Транслітарацыя. Агульная характарыстыка мовы. Фразеалогія: манаграфія, Віцебск: Выд-ва Віцеб. дзярж. ун-та.

SUTER P., 2004, Alfurkan tatarski. Der litauisch-tatarische Koran-Tef- sir, Köln – Weimar – Wien: Böhlau Verlag.

ТАРЭЛКА М., СЫНКОВА І., 2009, Адкуль пайшлі ідалы. Помнік рэлігійна-палемічнай літаратуры з рукапіснай спадчыны татараў Вялікага Княства Літоўскага, Мінск: Тэхналогія.

Івона Радзішэўска, Гданьск

Рэзюмэ:
Артыкул змяшчае кароткі агляд дзевяці аўтарскіх сістэм транслітарацыі і транскрыпцыі, створаных для аналізу і апісання асобных помнікаў літаратуры беларускіх татар (татар Вялікага Княства Літоўскага). Для арабскай мовы аўтарскія сістэмы параўноўваюцца са стандартам ISO 233:1984 Міжнароднай арганізацыі па стандартызацыі, а для турэцкіх і персідскіх графем — са стандартам DIN 31635 (Das Deutsche Institut für Normung) ад 1982 года. Зводная табліца змяшчае 41 арабскі зычны знак і 64 галосных знака або іх камбінацыі; яна адлюстроўвае шматлікія адрозненні паміж аўтарскімі сістэмамі транслітарацыі, прыводзіць транскрыпцыі арабскага алфавіту ў лацінку (‘lacinka’) і кірыліцу.

Папярэдняя старонка« Гісторыя вывучэння белар... Наступная старонкаТранслітарацыя славянскі... »