Папярэдняя старонка« Татары ў 19 стагоддзі Наступная старонкаТрэцяя азбука беларускай... »

Дадаткі

Artur Konopacki

Zakończenie

гэты кантэнт толькі ў стане падрыхтоўкі і перакладу

Życie religijne Tatarów, którzy przybyli na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego w końcu XIV wieku, to temat niezwykle ciekawy. Osadnicy przynieśli ze sobą nie tylko zwyczaje, lecz także religię. Wyznając islam, w sposób zdecydowany wyróżniali się pośród społeczeństwa chrześcijańskiego. Porzuciwszy z czasem swój język, tradycję stepową czy większość zwyczajów, pozostali wierni religii. To właśnie ona stanowiła spoiwo, dzięki któremu się konsolidowali.

Dobre przyjęcie Tatarów na ziemi WKL spowodowało rozwój ich osadnictwa. Władcom litewskim, a następnie polskim zupełnie nie przeszkadzało bowiem to, że Tatarzy byli innego wyznania. Dzięki protekcji Witolda w pierwszych latach osadnictwa (a w kolejnych dzięki przychylnej polityce władców litewskich i polskich) mogli swobodnie kultywować swą religię. Doba kontrreformacji, która na Litwie w szczególności dała się we znaki religiom reformowanym, Tatarom nie przyniosła szkody. Jednostkowy przypadek agresji w zasadzie ograniczył się do zburzenia meczetu w Trokach i spalenia świątyni w Solkiennikach. Kontrreformacja przyczyniła się niewątpliwie do rozwoju polemiki religijnej, w której Tatarzy w miarę swoich możliwości starali się brać udział. Efektem tego jest zaginione dzieło Azulewicza.

Tatarzy, porzuciwszy własny język, zostali zmuszeni do tłumaczenia swoich rękopiśmiennych ksiąg na język zrozumiały dla większości grupy, dlatego powstało pierwsze tłumaczenie ksiąg religijnych, w tym Koranu. Do zapisywania modlitw używali języka arabskiego. Był on w świadomości Tatarów językiem świętej księgi

• Koranu. Komentarze, objaśnienia tworzono w języku miejscowym – polskim, białoruskim – używając jednak nadal liter arabskich. Jest to niezwykle ciekawy proces językowy. Dzięki rękopiśmiennym księgom religijnym możemy coraz lepiej poznawać dialekt okresu staropolskiego północno-wschodniej Polski oraz Białorusi.

Tatarzy z wielkim pietyzmem podchodzili do ksiąg religijnych. Zapisywano je w testamentach, darowywano ubogim. Wśród osiadłych Tatarów na przestrzeni okresu staropolskiego funkcjonowało kilkudziesięciu pisarzy, którzy przygotowywali kitaby, tefsiry. Trwający od XVI do XVIII wieku proces powstawania oraz kompilacji dzieł świadczyć może o wysokim poziomie intelektualnym ich twórców.

¤¤¤202^{Życie religijne tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX w.}

Islam osadników tatarskich na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego przeżywał też trudności, w wyniku których często bywał „ubogacony” przez miejscową tradycję religijną. Należy stwierdzić, że na ziemiach WKL uległ swoistej modyfikacji: dostosowaniu do miejscowych warunków środowiska i otoczenia. Choć Tatarzy nie poddali się całkowitej asymilacji religijnej, to należy pamiętać, że zdarzały się przypadki konwersji. Jak można zauważyć, najchętniej – o ile decydowano się na zmianę religii – przyjmowano ją w rycie rzymskim. Przyczyn takiego zachowania można szukać w bliskich kontaktach sąsiedzkich i towarzyskich; nie bez znaczenia były związki z kulturą polską, a przede wszystkim funkcjonowanie w otoczeniu chrześcijańskim i zapewnienie pełni praw politycznych (XVI–XVIII wiek).

Religijność pielęgnowano przede wszystkim w meczetach. Ostoją wartości moralnych byli imamowie. To oni spełniali rolę nauczyciela i strażnika tradycji. Objęcie funkcji imama wiązało się i z prestiżem, i z odpowiedzialnością za losy społeczności, jej wykształcenie religijne oraz poziom moralny. O ile w XVI–XVIII stuleciu przekazywanie tej funkcji mogło odbywać się w obrębie danego rodu bez większych kłopotów, o tyle wiek XIX przyniósł zmiany. Spowodowane były między innymi zerwaniem dotychczasowych więzi rodzinnych, zachwianiem struktury demograficznej. Przenoszenie się do miast skutkowało rozbiciem dotychczasowego układu społecznego. Podział terytorium Rzeczypospolitej dodatkowo sprawił, że wiele rodzin znalazło się w odrębnych zaborach. Zaborcy natomiast różnie podchodzili do kwestii religijności swoich nowych poddanych.

Poziom życia religijnego jest trudny do zweryfikowania. O ile w katolicyzmie duchowieństwo może wyciągnąć wnioski ze spowiedzi, o tyle w islamie takiej możliwości nie ma. Pozostaje zatem jedynie ocena dających się zbadać zachowań religijnych: wzniesienie meczetu, nadanie wakufu i przeznaczenie środków na utrzymanie mołłny czy muezina, potrzeba nauki religii. Trudno jest odpowiedzieć na pytanie, na ile te wszystkie gesty płynęły ze „szczerych chęci”, a na ile wykonywano je zwyczajowo i wskutek oczekiwania społecznego. Takie sformułowanie problemu w żaden sposób nie przynosi ujmy ludziom żyjącym w tamtych czasach. Jest raczej próbą zastanowienia się nad tym, w jaki sposób można go zbadać i na ile to badanie jest wiarygodne. Niestety nie zachowały się pamiętniki czy listy, które mogłyby rzucić nieco światła na to zagadnienie; pozostaje nam jedynie literatura funeralna¹. Nieco wywnioskować da się jednak z faktu, że społeczność ta przetrwała do XXI wieku. Gdyby nie siła wiary i autentyczne przywiązanie do tradycji ojców, z pewnością rozpłynęłaby się bez śladu. Przecież wraz z upływem lat znikały z mapy osiedla tatarskich wyznawców islamu. Czynnik, który temu sprzyjał, to niewątpliwie oderwanie od innych środowisk tatarskich. Przykładem

¹ Zob. A. Konopacki, „Tak rozporządzam na chwałę Boską”. Testamenty Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Sokólskie spotkania z tatarszczyzną”, przygotował do druku J. Konopacki, Sokółka 2008, s. 19.

^{¤¤¤Zakończenie}203

takiego procesu są miejscowości, gdzie jeszcze na początku XIX stulecia było po kilkadziesiąt rodzin tatarskich, choćby: Winksznupie, Lebiedziew, Studzianka, Tatary, Kruszyn. Społeczność tatarska przetrwała w dużych, zwartych środowiskach, gdzie utrzymywano większą kontrolę społeczną i zdecydowanie wyższy poziom religijny.

Wydaje mi się, że Tatarzy, którzy jako pierwsi przybyli na ziemię litewską, mogą być dumni ze swoich następców. Ci bowiem nie dość, że nie rozpłynęli się w masie chrześcijańskiej, to jeszcze do chrześcijańskiego kręgu kulturowego wnieśli z własnej tradycji czy swego języka wiele wartościowych elementów i stali się w ten sposób stałym oraz naturalnym elementem społeczeństwa ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pamięć o swej przynależności do WKL nadal wśród tej społeczności funkcjonuje. Świadectwem tego może być zarówno przywiązanie do takich postaci jak Witold – twórca osadnictwa tatarskiego – jak i postrzeganie Wielkiego Księstwa Litewskiego jako kolebki swego osadnictwa². Pamięć ta przejawia się na różnych płaszczyznach, choćby w często organizowanych w ostatnich dziesięcioleciach konferencjach i sympozjach. Funkcjonujący w Rzeczpospolitej Związek Tatarów Rzeczpospolitej, liczne wydawnictwa, zainteresowanie własną historią, kulturą, powstające nowe organizacje młodzieżowe, takie jak zespół tatarski „Buńczuk” czy „Dernek”, również są tego żywym świadectwem.

*

Mam nadzieję, że niniejsza praca odpowiada na niektóre pytania stawiane od dawna w historiografii, szczególnie na te dotyczące życia religijnego Tatarów. W niniejszej książce zaproponowałem nowe – odmienne – ujęcie kwestii związanych z wznoszeniem świątyń muzułmańskich na ziemiach litewskich i z wydawaniem na nie zezwoleń. Jest to oczywiście sąd dyskusyjny. Choć zaproponowana argumentacja wydaje się przekonująca, moje stanowisko może pobudzić do dyskusji, na co – szczerze mówiąc – bardzo liczę.

² K. Warmińska, Tatarzy polscy. Tożsamość religijna i etniczna, Kraków 1999; U. Wróblewska, Międzygeneracyjna transmisja w rodzinach tatarskich, [w:] Wyzwania i zagrożenia człowieka we współczesnym świecie, red. K. Citko, A. Kienig, B. Mirucka, M. Niesiobędzka, Białystok 2005; eadem, Pokoleniowe zróżnicowanie kompetencji kulturowych w rodzinach tatarskich zamieszkujących Słonim, Nowogródek i Iwje, [w:] Kultury narodowe na pograniczach, pod red. J. Nikitorowicza, J. Halickiego,

J. Muszyńskiej, Białystok 2006; A. Miśkiewicz, Tatarska legenda: Tatarzy polscy 1945–1990, Białystok 1993; A. Miśkiewicz, J. Kamocki, Tatarzy słowiańszczyzną obłaskawieni, Kraków 2004 (ostatnia pozycja zawiera wiele błędów faktograficznych, prezentuje także nieaktualny już stan badań).

¤¤¤

¤¤¤

ANEKS

¤¤¤

¤¤¤

Meczety w Wielkim Księstwie Litewskim XVIXVIII wiek. Oprac. mapy: autor.

¤¤¤208^{Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX w.}

¤¤¤Testament pułkownika tatarskiego Achmiecia Skirmuntta

Źrodło: Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne F. 1282 op. 1 dz. 4388

[k.1]

Testament Murzy Skirmunta Achmiecia z roku 1786 [w opisie teczki błąd, bo podano Ahmeda – A.K.].

Widymus z ksiąg Grodzkich Powiatu Grodzieńskiego

Roku 1786 miesiąca marca 6 dnia.

Przed aktami Grodzieńskimi Jurragatorskimi Powiatu Grodzieńskiego stanąwszy obliczem Jegomość Pan Ignacy Karlewicz Testament zeszłego Wielmożnego Jegomościa Pana Achmiecia Skirmontta Pułkownika Jego Królewskiej Mości do akt podał, którego tenor takowy.

W imię Boga wszechmogącego stworzyciela Nieba i Ziemi niech się jego wola stanie ku wiecznej chwale amen. Każden człowiek śmiertelny nie wie czasu momentu życia swojego [k.1v]

Swojego [powtórzenie z karty 1], którego Najwyższy sędzia Bóg jedyny podług determinacji swojej przed Sąd ostateczny stawić się każe, a z doświadczenia codziennego doznaję i wierzę, iż postanowiono człowiekowi żyjącemu raz tylko umierać przeto Ja Achmieć Murza Skirmunt Pułkownik Jego Królewskiej Mości mając wielu swego lat siedemdziesiąt spełna a będący chorobą zdjęty jednak przy zupełnych zmysłach rozumie i doskonałej pamięci oglądając się na odmienności tego świata gdyby mię śmierć raptownie nie uprzedziła ostatniej woli mojej testamentową czynię dyspozycję, a w niczym nie wzruszoną i niepodzielną rozporządzam dysponując najprzód jeśli mię Pan Bóg mój jedyny powołać będzie raczył tedy Duszę moją jako od jedynego stworzyciela w ciało moje utworzoną temuż Bogu mojemu jedynemu oddaję i polecam, a ciało moje śmiertelne jako z Ziemi stworzone ziemi też ma być oddane pochowane podług obrządku wiary naszej musulmańskiej to jest przez syny moje Abrachama Dawida i Józefa Murzów Skirmonttów, najprzód synów moich żegnam i ojcowskie moje od Boga jedynego

[k. 2]

jedynego [powtórzenie z karty 1v], wlewam Błogosławieństwo, potym* fortunę moją rozporządzam i zapisuję synowi mojemu Abrahamowi Murzie Skirmonttowi wieś Drachle w powiecie Grodzieńskim leżąca od Najjaśniejszych Reynantów Polskich na służbę ziemską wojenną na osobę Rotmistrzowską nadaną włók 20 zupełna z poddaniem na tych włókach mieszkającymi i osadzonymi z zabudowaniem dwornym i gruntami z zasiewem żytnim i jarzynnym, z łąkami mu różnemi. I błotemi nie z onych nieexcypujący ani wyłączając wiecznie zapisuję z kondycją służby Rotmistrzowskiej w Przywileju Locatium opisanej, 6 włók przypisanych do Drahel [Drachli] należeć mają drugiemu synowi mojemu Dawidowi Murzie Skirmunttowi z włók 6 na Rotmistrza nadanych w Kamionce. Włók 6 w Bohonikach włók 2 ¾ dwie ćwierci trzy w Grzebieniach włók 2, w Poniatowiczach włóka 1, z włók na porucznika nadanych w Grzebieniach włók 4, w Poniatowiczach włók 1 i ćwierć jedna, w Malawiczach włóka 1 i ćwierć dwie w Bohonikach pato włoka hoka? [petyhorska?] włóka 1 suma włók [k. 2]

* Napis na marginesie złożony inną ręką (zanotowany atramentem).

¤¤¤

[k. 2v]

włok [powtórzenie z karty 2], 19 ćwierci dwie z podaniem na tych gruntach mieszkającemi to jest pierwszy Jakub Hudyr, drugi Pronho Wasilewski, trzeci Maciej Matuk, czwarty Andrzej Samunko [Samunho?] takowe podanie i grunt się z onych nieexcepujacych ani wyłączając Dawidowi synowi mojemu wiecznie zapisuję z kondycją służby porucznikowskiej w Przywileju Najjaśniejszych Królów Polskich opisanej. Trzeciemu synowi mojemu Józefowi Murzie Skirmunttowi z włók na rotmistrza nadanych w Kamionce włók 6 w Bohonikach włók 2 ćwierci trzy w Grzebieniach włók 2 w Poniatowiczach włók 1 z włók na chorąstwo nadanych i przypisanych w Grzebieniach włók 4 w Poniatowiczach włók 1 i ćwierć jedna, w Malawiczach włók 1 ćwierci dwie, w Bohonikach [Johuszewska?] Włóka 1 in suma włók 19 i ćwierci dwie z poddaniem na tych gruntach mieszkającymi to jest w Bohonikach z imion pierwszy i drugi Jan Waczecki, trzeci w Malewiczach Babicz, czwarty

[k. 3]

czwarty [powtórzenie z karty 2v], w Malawiczach Szymko Szewc, takowe poddani i gru ta nie onych nieexypując ani wyłączając Józefowi Synowi swojemu wiecznie zapisuję z kondycją służby chorążskiej w Przywilejach Najjaśniejszych Królów Polskich opisanej karczmę w Bohonikach na pół włoki gruntu zabudowaną z jej arendą synom moim Dawidowi i Józefowi po połowie karczmy i arendy zapisuję, synu mu Dawid o kupił folwark w Malewiczach po Szczęsnym za złotych 660 która to suma własna jego na tym folwarku ubezpieczona być powinna, a że Drahle z całym zabudowaniem do syna mego Abrahama należeć mają przeto syn mój Abraham na zabudowanie młodszym braciom wypłacić powinien będzie Dawidowi złotych polskich 1500 Józefowi złotych 1500 naznaczam dysponuję, Dowbuciszki w Powiecie Oszmiańskim leżące ziemskie

[k.3v]

ziemskie [powtórzenie z karty 3], dziedziczne dobra moje wszystkim trzem synom moim równe części zapisuję synów moich wszystkich trzech żegnam i ojcowskie moje pod Bogu wlewam Błogosławieństwo, tudzież wszystkich krewnych i dalszych sąsiadów dobrodziejów moich jeżeli kogo naraziłem o przepuszczenie upraszam takowy tedy ostatniej woli testamentową dyspozycją przy ustnie oczewisto uproszonych pieczętarzach podpisem własnym ręką moją stwierdzam Datt w Drachlach roku miesiąca Julji 21 dnia. U tego testamentu podpisany rąk samego aktora i jednego pieczętarza takowe Achmieć Skirmontt Murza Najman Jego Królewskiej Mości Pułkownik ustnie oczewisto proszony Pieczętarz od Wielmożnego

[k.4]

Wielmożnego [powtórzenie z karty 3v], Jegomości Pana Achmiećia Murzy Skirmonta Pułkownika Jego Królewskiej Mości do tego testamentu na rzecz w nim wyrażoną i opisaną oraz sumy pieniężne gotowe i na obligach majątkach i ruchomościach wszelką na syny i równe części wszystkim trzem zapisane jako pieczętarz podług prawa podpisuję się Aleksander Murza Krzeczowski chorąży ziemski tatarski Powiatu Grodzieńskiego pułkownik Jego Królewskiej Mości. Który to testament przez Jegomości Pana Achmiecia Skirmontta pułkownika Jego Królewskiej Mości czyniony synom Jegomości Ich Mościom Panom Abrahamowi, Dawidowi i Józefowi Skirmonttom służący za podaniem onego przez osobę wyż wyrażoną do akt

[k. 4v]

do akt [powtórzenie z karty 4], jest do ksiąg Grodzkich Surrogatorskich Powiatu Grodzieńskiego przyjęty i z wpisaniem z których i ten Widymus testamentu w Bogu zeszłe-

¤¤¤

go Wielmożnego Jegomościa Pana Achmiecia Skirmontta Murzy Najmańskiego [?] Jego Królewskiej Mości pułkownika cały majątek miedzy trzech swoich synów to jest Abrahama Dawida i Józefa Murzów Skirmontów pułkownikowiczów Jego Królewskiej Mości rozdzielającego, a w roku miesiącu i dniu wyrażona dana wyrażonych tu jest w roku 1786 miesiąca marca szóstego dnia w akta Grodzkie Surogatorskie Powiatu Grodzieńskiego urzędownie in groszowanego na Zaszkłą [?] do Kancelarii Grodzkiej tegoż Powiatu strony potrzebujących rekwizycją w Roku teraźniejszym Tysięcznym siedemsetnym osiemdziesiatym

[k. 5]

osiemdziesiątym [powtórzenie z karty 4v], 1788 miesiąca Januari 9 dnia ich wydania pod Pieczęcią Urzędową Starościńską Grodzką Ptt [powiatu] grodzieńskiego.

Zgodno z Księgami Jan Potchowski Regent Grodz. Pt[Powiatu] grodzieńskiego. [Wyciśnięta pieczęć].

¤¤¤Meczety w Wielkim Księstwie Litewskim na przestrzeni XVI–XIX wieku

Miejscowość (w której funkcjonował meczet)	Data fundacji lub pierwsza zachowana wzmianka	Rodzaj fundacji (uposażenie, wakuf)	Źródło
Bazary	1685	Fundator nieznany	AWAK, t. XXXI, nr 294, s. 482–484, nr 311, s. 516–kh 517; BUW dział rękopisów, sygn 1676.
Biała Waka-Sadek	1645	Fundator nieznany	AWAK, t. XXXI, nr 198, s. 323–325.
Bohoniki	Po 1679	1 włóka z nadań Jana III Sobieskiego	Biblioteka Czartoryskich, rkps 1775, s. 2415; P. Dikov, Spisok zemiwladenii w Grodenskoj guber- ni, Grodno 1890, s. 59.
Czehryń woj. bracławskie	1594	Fundator nieznany	K. Grygajtis, Osadnictwo Tatarów hospodarskich, Rocznik Tatarów Polskich, t. VIII, s. 193.
Dowbuciszki	1598	Fundator nieznany	AWAK, t. XXXI, nr 179, s. 282–284. LPAH F. 382 op 1. dz. 3.
Gobiaty – według miejscowej tradycji na wzgórzu stał tatarski meczet z roku 1814. W tradycji nazwy tej osady wymienia się Murzę Kryczyńskiego i Jana Adamowicza	XVIII–XIX wiek?	Fundator nieznany	LPAH 1282 op. 1 dz. 7578; LPAH F. 1282 op. 1 dz. 1013.
Gudziany	1646–1690	Fundator nieznany	AWAK, t. XXXI, nr 296, s. 486–487; BUW dział rękopisów, sygn. 1676.
Husejmany	1671–1699	Fundator nieznany	AWAK, t. XXXI, nr 258, s. 418–419.
Iwie	1884 – prawdopodobnie istniał już wcześniej. Kolonia tatarska od 1561 roku; AGAD AR dz. XXV nr 1467, k. 6v–7v, 9v, nr 1468, k. 6–10	Dzięki pomocy hr. Elfrydy Zamoyskiej	LPAH F. 382 op. 1 dz. 1159.
Juwkowce	1681	Fundator nieznany	S. Kryczyński, Tatrzy litewscy, s. 161.
Kajacienięta	1631	Nie ma pewności co do meczetu; notowany jest imam	S. Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 161.

Miejscowość (w której funkcjonował meczet)	Data fundacji lub pierwsza zachowana wzmianka	Rodzaj fundacji (uposażenie, wakuf)	Źródło
Kień	1631	Fundator nieznany	Rewizja dóbr tatarskich, s. 114; P. Czyżewski, Alfurkan tatarski, s. 20.
Kirmieliszki	1724	Fundator nieznany	BLAN F. 138–1362, k. 3.
Kleck	Najprawdopodobniej meczet istniał już od XVI wieku, istniała tu bowiem duża kolonia Tatarów Radziwiłłowskich. Wybudowany w roku 1881; dopiero w 1884 uzyskano zgodę na jego użytkowanie	Wzniesiony własnym kosztem przez społeczność za sumę ponad 1000 rubli	NAHBM F. 299 op. 2 dz. 8083.
Kojdanów	1674	Mamy informacje jedynie o wakufie; być może meczet wzniesiono własnym kosztem za pozwoleniem Radziwiłła lub wakuf ten należał do innego meczetu	AGAD AR dz. XXV nr 1698, k. 33; AGAD AR dz. XXV nr 1705, k. 12–14, 18–19, 24.
Kopyl	1884, kolonia tatarska w okolicy w Rymie już w roku 1673	Fundator nieznany	NAHBM F. 299 op. 1 dz. 851; AGAD AR dz. XXIII teka 122 plik 4, k. 56–58.
Kowno	1795	Fundator nieznany	A. Drozd, M.M. Dziekan, T. Majda, Meczety i cmentarze, s. 96.
Kowtontary	Około 1588	Fundator nieznany	AWAK, t. XXXI, nr 198, s. 323–325.
Kruszyn	Około 1530?	Fundator nieznany	AGAD Kapicjana pudło 51.
Kruszyniany	1679	1 włóka z nadań Jana III Sobieskiego. Legenda przypisuje ufundowanie Krzeczowskim, brak jednak potwierdzenia źródłowego	P. Dikov, Spisok zemiwladenii w Grodenskoj guberni, Grodno 1890, s. 21; J. Wiśniewski, Osadnictwo tatarskie, s. 351.
Lachowicze	1815	Własnym kosztem dżemiatu	NAHBM F. 299 op. 1 dz. 851.
Łosośna	1591–1631	Fundator nieznany	AWAK, t. XXXI nr 57, s. 91, nr 94, s. 142.
Łowczyce	1688	Fundator nieznany	BUW rkps nr 1676.
Malawicze	Około 1717	Prawdopodobnie filialny meczet świątyni w Bohonikach	J. Wiśniewski, Osadnictwo tatarskie, s. 357.

Miejscowość (w której funkcjonował meczet)	Data fundacji lub pierwsza zachowana wzmianka	Rodzaj fundacji (uposażenie, wakuf)	Źródło
Mereszlany Tatarzy od 1569 roku	1615–1699 być może już od 1569?	Fundator nieznany	ML (1566–1574), nr 51, Vilnius 2000, list z roku 1569, nr 169, s. 245; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 286.
Miadzioł	Po roku 1840	Fundator nieznany	A. Drozd, M.M. Dziekan, T. Majda, Meczety i cmentarze, s. 75.
Mińsk	W roku 1598 zakup placu. W roku 1604 meczet już funkcjonuje	W jurydyce Radziwiłłowskiej	AGAD AR dz. XVIII nr 339; NAHBM F. 299 op. 1 dz. 872; Archiwum Domu Sapiehów, t. I, s. 439.
Mir	1809 Tatarzy w Mirze już od 1686 roku	Za zgodą i z pomocą Dominika Radziwiła	AGAD AR dz. XXV nr 2445, s. 15; AGAD AR dz. XXIII teka 92 plik 7, k. 125.
Niekraszuńce	Około 1415?	Fundator nieznany	NAHBG F. 1 op. 20 dz. 432.
Niemież	1684 Meczet z cała pewnością powstał już w XVI wieku, kiedy pojawiło się tu pierwsze osadnictwo	Legat na rzecz meczetu – wakuf Romana Dawidowicza	LPAH F. 382 op. 2 dz. 1727; AWAK, t. XXXI, nr 258.
Nowogródek	1588	Fundator nieznany	AGAD AR dz. XXV nr 1687, k. 18v; NAHBM F. 299 op. 1 dz. 431; A. Muchliński, Zdanie sprawy, s. 16.
Osmołowo	1563–1575	Fundator nieznany	NAHBM F. 299 op. 2 dz. 8083; AGAD AR dz. XXV nr 1687, k. 18v.
Pleszewicze	1628	Na ziemi z nadania Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła	AGAD AR dz. XXV nr 2666, s. 80.
Ponary	1615	Fundator nieznany	J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 286.
Ponizie	1631	Nie ma pewności co do meczetu; notowany jest imam	S. Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 161.
Poniemoń	1620	Jarosz Achmatowicz	Birżu dvaro teismo knygos 1620–1745, oprac. V. Raudeliūnas, R. Firko- vičius, Wilno 1982, s. 321.
Poporcie	1631	Fundator nieznany	Rewizja dóbr tatarskich, s. 91.

Miejscowość (w której funkcjonował meczet)	Data fundacji lub pierwsza zachowana wzmianka	Rodzaj fundacji (uposażenie, wakuf)	Źródło
Prudziany nad Waką (inaczej określano jako Waka)	1588. Według miejscowej tradycji meczet spalony w 1812 roku, ale brak na to źródeł. Prudziany są jednak jedną z najstarszych osad tatarskich w Wielkim Księstwie Litewskim	Fundator nieznany	AWAK, t. XXXI, nr 262, s. 423–425; A. Muchliński, Zdanie sprawy, s. 16.
Rejże	1615	Fundator nieznany	P. Czyżewski, Alfurkan tatarski, s. 20; AWAK, t. XXXI, nr 311, s. 516– 517; LPAH F. 382 op. 1 dz. 1021; BUW rkps nr 1676.
Słonim	Po pożarze wzniesiono w 1883. Tatarzy w Słonimiu pojawili się w XVII wieku	Kosztem hr Franciszka Pusłowskiego, oraz przy pomocy Muftiatu Taurydzkiego i dzięki datkom społeczności muzułmańskiej	NAHBG F. 8 op. 2 dz. 331; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 263.
Solkienniki	1615	Fundator nieznany	P. Czyżewski, Alfurkan tatarski, s. 20; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 286.
Sołtaniszki	1740	Nadanie Radziwiłłowskie w jurydyce wsi Sołtaniszki koło Wilna. Nie jest pewne, czy był tam meczet; być może była tam jedynie ziemia wakufna należąca do meczetu na Łukiszkach	AGAD AR dz. XVIII nr 270.
Sorok Tatary	1558	Fundator nieznany	P. Czyżewski, Alfurkan tatarski, s. 20; A. Muchliński, Zdanie sprawy, s. 16.
Studzianka	1679	1 włóka z nadań Jana III Sobieskiego	BUW rkps 1674; AWAK, t. V, s. 354–356; CPAHR F. 821 op. 8 dz. 1215, k. 1v; AGAD CKW, sygn. 1406.
Sienkiewicze	1699	Legat rtm. Dawida Baranowskiego	S. Dziadulewicz, Herbarz rodzin, s. 50.

Miejscowość (w której funkcjonował meczet)	Data fundacji lub pierwsza zachowana wzmianka	Rodzaj fundacji (uposażenie, wakuf)	Źródło
Śmiłowicze	1857	Plac na meczet ofiarowali właściciele miasteczka Paulina i Ernestyn Moniuszko	NAHBM F. 299 op. 1 dz. 454.
Troki	1558, zniszczony w 1609 roku	Fundator nieznany	A. Muchliński, Zdanie sprawy, s. 16; P. Czyżewski, Alfurkan tatarski, s. 20; AWAK, t. XXXI, nr 243, s. 395, nr 203, s. 335–336.
Trokiele	1663	Nie ma pewności co do meczetu; notowany jest imam	S. Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 161.
Uzda	Około 1865	Własnym kosztem	NAHBM F. 299 op. 2 dz. 6587.
Wardasów	Około 1690	Fundator nieznany	AWAK, t. XXXI, nr 258, s. 418.
Widze	Około 1857	Fundator nieznany	Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. 13, s. 294.
Wilno – Łukiszki	1588	Fundator nieznany	A. Muchliński, Zdanie sprawy, s. 16; Rewizja dóbr tatarskich, s. 95; P. Czyżewski, Alfurkan tatarski, s. 20; BUW, rkps 1674; LPAH F. 382 op. 1 dz. 2091.
Winksznupie	Przed rokiem 1662	Z fundacji Baranowskich? – na pewno z ich funduszu został wyremontowany	AGAD CKW, sygn. 1407.
Zasule	1592	Nie ma pewności co do funkcjonowania meczetu; notowany jest imam	S. Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 161.

Utwierdzenie Rady Państwa z 8 stycznia 1851 roku opublikowane 30 stycznia.

O wyborze mułły w mahometańskich gminach Zachodnich guberni

Źródło: Полное собрание законов Российской империи. Собрание второе, 1851.

СПб., 1852, м. 26, Отделение 1-е с. 24 (Номер 24807).

Rada Państwa i Departament Praw rozpatrzyła przedstawiony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych [projekt ustawy – A.K.] odnośnie wyborów gmin muzułmańskich [i ich – A.K.] duchownych przedstawicieli w zachodnich guberniach. Zgodnie z konkluzją, Minister przedstawił: w dopełnieniu uchwalonego przez Wysoki urząd 25 grudnia 1831 roku o Taurydzkim Duchowieństwie postanowi następująco:

Mahometańskim gminom w zachodnich guberniach pozwala się wybrać mułłę spośród siebie bez rozróżnienia stanów. Utwierdzenie tych mułłów zależy od Taurydzkiego Zarządu Duchownego i miejscowych właściwych urzędów. Mułłowie wybrani w Zachodnich guberniach z odpowiedniego stanu posługujący się znajomością wiary mahometańskiej uwalnia się od podatków i powinności, ale tylko osobiście pozostając w duchownym obowiązku.

Rezolucja. Jego Imperatorska Mość rozpatrując powyższe w Ogólnym Zebraniu odnośnie wyborów mułłów z zachodnich guberni pozwolił utwierdzić i nakazał wypełnić.

¤¤¤

Bibliografia

Źródła rękopiśmienne:

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie:

Archiwum Radziwiłłowskie:

Dział VII nr 294. Dział XV t. 1 plik 14.

Dział XVIII nr 270, 340, 339.

Dział XXIII nr 160 plik 2, 122 pl. 4.

Dział XXV 2455/1, 1455/2, 1688, 1687, 3831, 3833, 1468, 2670, 2666, 2670/4, 2443/1, 2444, 2680,

1496, 1698, 1700, 1704, 1705.

Dział XXXI nr 296.

Kapicjana pudło 35, 36, 37, 38, 40, 43, 46, 47.

Metryka Litewska nr 198 i 199, 219.

Centralna Komisja Wyznaniowa sygn. 1406 oraz 1407.

Sumariusze Metryki Litewskiej t. I, II, III, IV, V, VI, VII, XIV, XV. Zbiór Kartograficzny nr 452–15, 452–16, 452–18, 452–20.

Zbiór dokumentów pergaminowych nr 7838.

Archiwum Państwowe w Krakowie na Wawelu:

Archiwum Dzikowskie Tarnowskie sygn. 261, 1235, Archiwum Sanguszków sygn. 68/26, 157/17, 229/6, 565/35, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów sygn. 340, 618, Archiwum Podhorodeckie XIV 4.

Archiwum Państwowe w Lublinie:

Metryki meczetu w Studziance nr mikrofilmu: 386214, 386214, 386215, 386231.

Archiwum Państwowe w Białymstoku:

Akta Stanu Cywilnego Gminy Muzułmańskiej w Kruszynianach sygn. nr 1. Akta Kamery Wojny i Domen, sygn. 131.

Archiwum Parafii Rzymskokatolickiej w Knyszynie:

Księga ślubów i chrztów 1658–1714.

Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku:

Sygnatury: F. 299 op. 2 dz. 7805, F. 299 op. 1 dz. 454, F. 299 op. 1 dz. 851, F. 299 op. 2 dz. 8083,

F. 1774 op. 1 dz. 155, F. 319 op. 1 dz. 91, F. 295 op. 1 dz. 1121, F. 299 op. 2 dz. 6587.

¤¤¤

Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie:

Sygnatury: F. 1 op. 20 dz. 433, F. 1 op. 20 dz. 432, F. 24 op. 7 dz. 22, F. 1 op. 1 dz. 1057, F. 1

op. 27 dz. 202, F. 13 op. 1 dz. 1017, F. 2 op. 11. dz. 1333, F. 1 op. 522 dz. 1289, F. 382 op. 1 dz. 3.

Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie:

Sygnatury: F. 1282 op. 1 dz. 5249, F. 1282 op. 1 dz. 9671, F. 388 op. 1813 dz. 274, SA 4739, SA

5958, SA 11534, SA 11291, F. 378 op. 1849 dz. 1747, F. 378 BS op. 1842 dz. 1397, F. 387 BS 1803

dz. 451, F. 382 op. 2 dz. 1727, F. 378 BS op. 121, dz. 39, F. 382 op. 1 dz. 1021.

Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Rosji w Sankt Petersburgu:

Sygnatury: F. 821 op. 8 dz. 1215, F. 821 op. 8 dz. 1213, F. 821 op. 8 dz. 686, F. 822 op. 2 dz. 9369,

F. 822 op. 2 dz. 10944, F. 822 op. 2 dz. 11229 „a”, F. 822 op. 3 dz. 12807, F. 822 op. 3

dz. 13771.

Biblioteka Narodowa Rosji im. M. Sałtykowa-Szczedrina w Sankt Petersburgu:

Zespół Dorn nr 506.

Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie:

Sygnatury: F. 138–1359, F. 138–1362/1, 2, F. 305–264, F. 305–260, F. 299–924, F. 299–932, F.

57–554–137, F. 57–554–139, F. 18–147.

Biblioteka Uniwersytetu w Wilnie:

Sygnatury: F. 4–34496 (A–1953); F. 434318 (A–1738),

Muzeum Narodowe Litwy w Wilnie:

Sygnatury: R–13.017, R–13.027, R–13.034, R–13.037, R–13.065, R–13.066.

Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka we Lwowie:

Sygnatura: F. 5 op. 1 rkps 214.

Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego:

Dział rękopisów; papiery po Stanisławie Kryczyńskim nr 1671, 1674, 1676, 1676b, 2925.

Muzeum Narodowe w Krakowie:

Biblioteka Czartoryskich

Rkps 715 IV, 2094 IV.

Muzeum Historyczne w Białymstoku:

Sygnatury: 1104, 1107, 1120, 1121, 1126, 1127, 1256, 1546, 1040.

Zbiory prywatne Józefa Maroszka:

*Materiały historyczne do dziejów rocznych, czyli kroniki litewsko-katolickiego kościoła, a szczególnie wileńskiej diecezji z akt kapituły katedralnej oraz konsystorza wileńskiego i rocznych dokumentów oryginalnych *– zebrał i opracował M. Herburt.

Zbiory prywatne Stefana Jasińskiego:

Księgi rękopiśmienne, Koran, chamaiły, kitaby.

¤¤¤

Źródła drukowane

Archiwum Domu Sapiehów. Listy z lat 1575–1606, t. I, oprac. A. Prochaska, Lwów 1892. Bielski M., Kronika polska, Warszawa 1830.

Biržų dvaro teismo knygos 1620–1745, oprac. V. Raudeliūnas, R. Firkovičius, Wilno 1982.

Codex epistolaris Vitoldi Magni ducis Lithuaniae 1376–1430, „Monumenta medii aevii” serii Historia, t. 6, oprac. i wyd. A. Prochaska, Cracoviae 1882.

Czyżewski P., Alfurkan tatarski prawdziwy na czterdzieści części podzielony (…), Wilno 1616. Długosz J., Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, pod red. J. Dąbrowskiego,

K. Pieradzkiej, J. Garbacika, ks. I–XII, Warszawa 1961–1985.

Dwa dokumenty do dziejów handlu i rzemiosła tatarskiego w Wilnie w XVII i XVIII w., podali

L.K i S.K. [Leon i Stanisław Kryczyńscy – A.K.], „Rocznik Tatarski”, t. II, 1935. Jabłonowski A., Podlasie, Źródła dziejowe, t. XVII, cz. II, Warszawa 1909, cz. III, Warszawa 1910.

Jurkowski G., Różany potok łask oyca miłosierdziów, Boga… pociechy… Marya… z cudownego obrazu Różanostockiego, Wilno 1763.

Kazimierski J., Rejestr pomiarowy miasta Suraża z roku 1562, Z dziejów Odrodzenia w Polsce

„Teki Archiwalne”, z. II, Warszawa 1954.

Klucz do raju. Księga Tatarów litewsko-polskich z XVIII wieku, w przekładzie i opracowaniu

H. Jankowskiego i Cz. Łapicza, Warszawa 2000.

Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej (1387–1507), wydał J. Fijałek i W. Semkowicz,

t. 1, Kraków 1948.

Koran (Al-Koran) z arabskiego przekład polski Jana Murzy Tarak Buczackiego, Tatara z Podlasia, Warszawa 1858.

Koran, z arabskiego przełożył i komentarzem opatrzył J. Bielawski, Warszawa 1986.

Kot S., Un gesuita boemo patrocimatore della lingue nazionali slave e la sua attivitá in Polonia e Lituania (1563–1572), Roma 1954.

Kryczyński S., Rejestr dokumentów na dobra tatarskie Łostaje (1600–1789), „Ateneum Wileńskie”, R. 7, 1930, Wilno.

Księga podróży Ewliji Czelebiego, oprac. Z. Abrahamowicz, Warszawa

1. Metryka Litewska księga wpisów nr 131, oprac. A. Rachuba, Warszawa 2001. Metryka Litewska, nr 1 (1380–1584), Vilnius 1998.

Metryka Litewska, nr 10 (1440–1523), Vilnius 1997.

Metryka Litewska, nr 11 (1518–1523), Vilnius 1997.

Metryka Litewska, nr 12 (1522–1529), Vilnius 2001.

Metryka Litewska, nr 14 (1524–1529), Vilnius 2008.

Metryka Litewska, nr 51 (1566–1574), Vilnius 2000.

Metryka Litewska, nr 523 (1) 1528, Vilnius 2006. Metryka Litewska, nr 7/564 (1553–1567), Vilnius 1996. Metryka Litewska, nr 8 (1499–1514), Vilnius 1995.

Metryka Litewska, nr 8/227 (1533–1535), Vilnius 1999.

Morawski S., Kilka lat młodości mojej w Wilnie. 1815–1825, opracował i wstępem opatrzył

A. Czartkowski, M. Mościcki, Warszawa 1924.

Opis Sarmacji azjatyckiej i europejskiej Macieja z Miechowa, wstęp H. Barycz, z łaciny przełożył i komentarzem opatrzył T. Bieńkowski, Wrocław 1972.

Pietkiewicz K., Metryka litewska – Księga wpisów z lat 1516–1518, „Lituano-Slavica Posnaniensia” Studia Historica, t. VI, Poznań 1995, s. 159–199.

Pisma do wieku i sprawy Jana Sobieskiego, zebrał i wydał F. Kluczycki, t. 1, cz. 2, Kraków 1881. Polo M., Opisanie świata, przeł. A.L. Czerny, wstępem i przypisami opatrzył M. Lewicki, War-

szawa 1954.

¤¤¤

Polo M., Opisanie świata, tłumaczył i przypisami opatrzył M. Lewicki, Warszawa 1993. Przyałgowski W., Żywoty biskupów wileńskich, t. 1, Petersburg 1860.

Relacje nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, wyd. E. Rykaczewski, t. 1, Berlin 1864.

Rewizja dóbr tatarskich 1631 r. Sumariusz i wypisy, wyd. P. Borawski, W. Sienkiewicz, T. Wasilewski, „Acta Baltico-Slavica”, t. 20, 1991.

Scriptores rerum Prussicarum, t. 3, wyd. T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Lepizig 1866.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1977, t. 10.

Sobolewski J., Wykład wiary mahometańskiej, Wilno 1830.

Stosunki z Mengli Girejem chanem Tatarów perekopskich (1469–1515). Akta i listy, wyd. K. Pułaski, Kraków 1881.

Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi, Warszawa 1846.

Tajna historia Mongołów. Anonimowa kronika mongolska z XIII w., oprac. S. Kałużyński, Warszawa 1970.

Volumina legum, wyd. J. Ohryzko, t. III, t. IV: 1859, t. V, t. VI, t. VII, t. VIII: 1860, t. IX: 1889, Petersburg.

Wersety z Koranu, wyd. Stowarzyszenie Studentów Muzułmańskich w Polsce, Polska 1995. Wilhelm z Rubruk, Opis podróży, przeł. M. Olszewski, Kęty 2007.

Zbiór rękopisów w muftiacie, podał Stefan Tuchan-Mirza Baranowski, „Rocznik Tatarski”, t. I, Wilno 1932, s. 314–315.

Aкты издаваемые Виленской Археографической Комиссией для разбора древних актов, t. V:

1871, t. X: 1879, t. XIII: 1886, t. XXXI: 1906, Вильна.

Арапов А.Ю., Ислам в Российской империи (законодателые акты, описания, статистика),

Москва 2001.

Археографический Сборник Документов относящихся к истории Северно-Западной Руси, t. IIX, Вильна 1867–1870.

Описание дoкументoв архива западнoрусскихъ униацкихъ метoпoлитoв, t. 1, 14701700,

C. Петербург 1897; t. 2, C. Петербург 1907.

Описание Рукаписного Отделения Виленской Публичной Библиотеки. Вупуск первуй, Вилня 1895.

Памятная книжка гродненской губерни на 1887 год, Гродна 1886.

Перепiсь войска Велiкого Княжества Лiтовского 1528, кнiга 523, Мiнск 2003.

Полное Собрание законов Российской империи, соб. 2, C. Петербургъ 1843.

Полное Собрание Русских Летописей, т. XXXV, Москва 1980.

Собрание древних грамот и актов городов Вильна, Ковна, Трок и инш, Вильно 1843.

Opracowania

Abbas A., Kierunki rozwoju muzułmańskiego sufizmu i ruchu derwiszów, [w:] Zagadnienia współczesnego islamu, pod red. A. Abbasa, Poznań 2003.

Abdullah Zihni Soysal, Jarłyki krymskie z czasów Jana Kazimierza, „Studia Wschodoznawcze”,

t. 2, Warszawa 1939.

Abu al-Qasima al. Qusayni, Al.-Risala al-Qusayriyya czyli Traktat o sufiźmie, Warszawa 1997. Adamczyk M., Biblijno-apokryficzne narracje w literaturze staropolskiej do końca XVI wieku, Po-

znań 1980.

Adlerson A.D., The structure of the Ottoman dynasty, Oxford 1956.

Aleksandravičius E., Kulakauskas A., Pod władzą carów: Litwa w XIX wieku, Kraków 2003.

¤¤¤

Aleksandrowicz M., Legendy, znachorstwo, wróżby i gusła ludu muzułmańskiego w Polsce, „Rocznik Tatarski”, t. II, 1935, s. 368–375.

Alexandrowicz S., Uwagi do artykułu Wandy Rewieńskiej „Plan Wilna Fryderyka Getkanta”, „Lituano-Slavica Posnaniensia”, t. VI, 1994, s. 37–44.

Al-Maudui S. Abul, Zrozumieć islam, Polska 1995. Al-Tanawi A., Wprowadzenie do Islamu, Polska 1993.

Ayvalli R., Mój umiłowany Prorok (sallallahu alejhi we sellem), Istanbul 2009.

Bahgaf A., Opowieści o Prorokach od Adama do Muhammada (Pokój z Nim), Polska 2004. Bairašauskaitė T., Lietuvos totoriai XIX amžiuje, Vilnius 1996.

Bairašauskaitė T., Rodzina tatarska w świetle ksiąg metrykalnych (wiek XIX), „Biuletyn Historii Pogranicza”, nr 7, Białystok 2006, s. 27–40.

Bairašauskaitė T., Sytuacja prawna Tatarów litewskich w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego (przed rokiem 1869), „Przegląd Wschodni”, t. II, z. 3, 1992/93, s. 573–593.

Baliński M., Historia miasta Wilna, t. 1, Wilno 1836, t. II, 1837.

Baranowski B., Lewandowski W., Nietolerancja i zabobon w Polsce w wieku XVII–XVIII, Warszawa 1950.

Baranowski B., Polska a Tatarszczyzna w latach 1624–1629, Łódź 1948. Baranowski B., Polska a Tatarszczyzna w latach 1632–1648, Łódź 1949. Baranowski B., Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVIII wieku, Łódź 1950.

Baranowski T.M., Z aktów wojskowych o Tatarach litewskich (1782–1792), „Ateneum Wileńskie”, R. VI, z. 1–2, Wilno 1929, s. 202–224.

Baranowski W., Świat islamu, Łódź 1987.

Bartoszewicz J., Pogląd na stosunki Polski z Turcją i Tatarami, Warszawa 1860. Basanavičius J., Lenkaji Letuvoje, Chicago 1903.

Bazylow L., Historia Mongolii, Wrocław 1981.

Bazylow L., Historia Powszechna 1492–1648, Warszawa 1996.

Beauvois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832, t. 2, Szkoły podstawowe i średnie, Lublin 1991.

Bielawski J., Islam, Warszawa 1980.

Bielawski J., Islam, religia państwa i prawa, Warszawa 1973.

Błaszczyk G., Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności 1492–1569, Poznań 2002. Bohdanowicz L., Chazbijewicz S., Tyszkiewicz J., Tatarzy muzułmanie w Polsce, Gdańsk 1997. Borawski P., Asymilacja kulturowa Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Odrodzenie i Re-

formacja w Polsce”, t. XXXVI, 1991, s. 163–191.

Borawski P., O sytuacji wyznaniowej ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim i w Polsce (XVI–XVIII w.), „Euhemer Przegląd Religioznawczy”, nr 4, 1980, s. 43–53.

Borawski P., Struktura społeczna Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Acta Baltico-Slavica”, t. 19, 1990, s. 311–340.

Borawski P., Sytuacja prawna ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI–XVIII w.),

„Acta Baltico-Slavica”, t. 15, 1983, s. 55–76.

Borawski P., Szlachta litewsko-polska pochodzenia tatarskiego, „Przegląd Wschodni”, t. 1, z. 3,

1991, s. 595–613.

Borawski P., Tatarzy kozacy w Wielkim Księstwie Litewskim, „Acta Baltico-Slavica”, t. 23, 1996, s. 203–223.

Borawski P., Tatarzy ziemianie w dobrach Radziwiłłów (XVI–XVIII w.), „Przegląd Historyczny”, t. LXXXII, 1991, z. 1, s. 33–49.

Borawski P., Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986.

Borawski P., Tatarzy w miastach i jurydykach Radziwiłłów, „Przegląd Historyczny”, t. 82, R. 1991.

¤¤¤

Borawski P., Zwierzchnicy wojskowi Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Acta Baltico-Slavica”, t. 22, 1994, s. 59–83.

Borawski P., Dubiński A., Tatarzy polscy dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa 1986. Borawski P., Sienkiewicz W., Chrystianizacja Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Odrodze-

nie i Reformacja w Polsce”, t. XXXIV, 1989, s. 87–114.

Borawski P., Sienkiewicz W., Kilka uwag o książce Jacka Sobczaka pt. Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, „Kwartalnik Historyczny”, R. XCIII, 1986, z. 1, s. 149–164. Borawski P., Sienkiewicz W., Wasilewski T., Rewizja dóbr tatarskich 1631 r. – Sumariusz i wypisy,

„Acta Baltico-Slavica”, t. 20, 1989, s. 59–135.

Borejko-Chodźko I., Diecezja Mińska około 1830 r., t. I: Struktura parafialna, oprac. i wyd.

M. Radwan, Lublin 1998.

Borowik P., Jurydyki miasta Grodna w XV–XVIII wieku, Supraśl 2005.

Brykowski R., Tatarskie meczety w Rzeczypospolitej, „Ochrona Zabytków”, 1988, nr 3, s. 153–172. Bułhak W., Bułhakowie zarys historii rodu, Warszawa 1994.

Bumblauskas A., Senosios Lietuvos istorija 1009–1795, Vilnius 2005.

Chazbijewicz S., Elementy sufizmu w tradycji i obrzędowości Tatarów polskich, [w:] Tatarzy – Historia i kultura. Sesja naukowa. Szreniawa 2627 czerwca 2009, pod red. S. Chazbijewicza, Szreniawa 2009.

Chazbijewicz S., Kalendarz muzułmański, [w:] Kalendarz muzułmański 2003/1424, red. J. Konopacki, Sokółka 2003.

Chazbijewicz S., Rubaji’jjat, albo czterowiersz, b.r. i b.m.

Chazbijewicz S., Tatarzy krymscy. Walka o naród i wolną ojczyznę, Poznań–Września 2001. Chazbijewicz S., Wpływ sufizmu (tasawwuf) na zwyczaje muzułmanów w Polsce, „Życie Muzuł-

mańskie”, R. II, 1988, nr 9, s. 30–35.

Chodynicki I., Historya stołecznego królestwa Galicyi i Lodomeryi miasta Lwowa od założenia jego aż do czasów teraźniejszych, Lwów 1829.

Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska 1370–1632, Warszawa 1934. Colin I., The Otoman Empire 1300–1481, Stambuł 1990.

Corbin H., Historia filozofii muzułmańskiej, Warszawa 2005.

Czacki T., O litewskich i polskich prawach, t. I, II, Kraków 1861. Czacki T., O Tatarach, Dzieła, t. III, Poznań 1845.

Czołowski A., Polska a Tatarszczyzna (stan badań i dezyderaty), [w:] Pamiętnik IV Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6–8 grudnia 1925 r., t. I, Referaty, Lwów 1925.

Danecki J., Gramatyka języka arabskiego, Warszawa 1994. Danecki J., Opowieści Koranu, Warszawa 1991.

Danecki J., Podstawowe wiadomości o islamie, t. 1, Warszawa 1998.

Drabina J., Wierzenia, religia, wspólnoty wyznaniowe w średniowiecznej Polsce i na Litwie i ich koegzystencja, Kraków 1994.

Drozd A., Arabskie teksty liturgiczne w przekładzie na język polski XVII wieku. Zagadnienia gramatyczne na materiale chutb świątecznych, Warszawa 1999.

Drozd A., Chamaił Sobolewskiego, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. I, 1993, s. 48–62.

Drozd A., Koran staropolski. Rozważania w związku z odkryciem tefsiru mińskiego z 1686 roku,

„Rocznik Biblioteki Narodowej”, t. XXXVI, Warszawa 2004, s. 237–250.

Drozd A., Meczety tatarskie, [w:] Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich, Katalog Zabytków tatarskich, t. II, red. A. Drozd, M.M. Dziekan, T. Majda, Warszawa 1999.

Drozd A., Opinia senatora Rzewuskiego w sprawie prerogatyw wyborczych dla Tatarów z 1819 r.,

„Rocznik Tatarów Polskich”, t. VI, Gdańsk 2000, s. 36–47.

Drozd A., Ornitomancja Tatarów polskich (fał krukowy), „Rocznik Tatarów Polskich”, t. II, 1994, s. 25–37.

¤¤¤

Drozd A., Rękopisy tatarskie w zbiorach londyńskich, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. II, 1994, s. 38–45.

Drozd A., Spadkobiercy Czyngis Chana, „Życie Tatarskie”, R. I, 1998, nr 1, s. 4–8.

Drozd A., Staropolski apokryf w muzułmańskich księgach. (Tatarska adaptacja Historyji barzo cudnej o stworzeniu nieba i ziemie Krzysztofa Pussmana), „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Seria Literacka, t. 3 (1996), s. 95–134.

Drozd A., Wpływy chrześcijańskie na literaturę Tatarów w dawnej Rzeczypospolitej. Między antagonizmem a symbiozą, „Pamiętnik Literacki”, t. LXXXVIII, z. 3, 1997, s. 3–34.

Drozd A., Dziekan M.M., Majda T., Piśmiennictwo i muhiry Tatarów polsko-litewskich, Katalog zabytków tatarskich, t. III, Warszawa 2000.

Dubiński A., Legenda o św. Kontusiu, „Myśl Społeczna” 1979, nr 7 (739), s. 7. Dumin S., Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, Gdańsk 2006.

Dumin S., Szlachta tatarska w Wielkim Księstwie Litewskim i zmiany w jej sytuacji prawnej w XVI– XVIII w., „Roczniki Historyczne”, R. LVII, 1991, s. 147–163.

Durkheim É., Elementarne formy życia religijnego, Warszawa 1990. Dziadulewicz S., Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929.

Dziekan M.M., Arabia Magica. Wiedza tajemna u Arabów przed islamem, Warszawa 1993. Dziekan M.M., Chamaił Aleksandrowicza, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. IV, 1997, s. 27–43. Dzieła Tadeusza Czackiego, zebrał i wydał E. Raczyński, t. 1–2: Poznań 1844, t. 3: Poznań

1845.

Dzięgielewski J., Hipacy Pociej, Polski Słownik Biograficzny, t. XXVII/1, z. 112.

Dziubiński A., Drogi handlowe polsko-tureckie w XVI wieku, „Przegląd Historyczny”, 1965, t. LVI, z. 2, s. 232–259.

Dziubiński A., Na szlakach Orientu: handel pomiędzy Polską a Imperium Osmańskim w XVI– XVIII w., Wrocław 1998.

Dziubiński A., Stosunki dyplomatyczne polsko-tureckie w latach 1500–1572 w kontekście międzynarodowym, Wrocław 2005.

Estreicher K., Bibliografia polska, t. 3 Kraków 1876.

Ferit Devellioglu, OsmanlżcaTurkce Ansiklopedik Lugat, Ankara 2006.

Fijałek J., Opisy Wilna aż do połowy wieku XVI go, „Ateneum Wileńskie”, 1924, z. 5–6, s. 122–158. Fisher A., The Crimean Tatars, Stanford 1978.

Gaudefroy-Demombynes M., Narodziny islamu, Warszawa 1988.

Gąsiorowski S., Karaimi w Koronie i na Litwie w XV–XVIII wieku, Kraków 2008.

Górny B., Monografia powiatu bialskiego, woj. lubelskiego, Biała Podlaska 1939 (reprint: 2000). Grekow B., Jakubowski A., Złota Orda i jej upadek, Warszawa 1953.

Grygajtis K., Alfurkan prawdziwy siedemnastowieczny paszkwil na Tatarów litewskich, „Ze skarbca kultury”, z. 48, 1989, s. 7–37.

Grygajtis K., Osadnictwo Tatarów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim XIV–XVIII wieku, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. VIII, 2003, s. 7280.

Grygajtis K., Początki osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Uwagi do problemu,

„Rocznik Tatarów Polskich”, t. VII, 2001/2002, s. 526 Gumilow L., Dzieje etnosu wielkiego stepu, Kraków 1997. Gumilow L., Od Rusi do Rosji, Warszawa 2004.

Haiwroński A., Sozwiezdanje Girejew, Simferopol 2003. Hamilton A., Gibb R., Mahometanizm, Warszawa 1965.

Hauziński J., Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa–Kraków 1993.

Hauziński J., Formowanie się szkół sufickich na Bałkanach, [w:] Tropem muzułmańskich dziejów, red. J. Hauziński, Toruń 2007.

Hauziński J., Tropem muzułmańskich dziejów, Toruń 2007.

¤¤¤

Hazard Mirza Bashir-Un-Din Mahmud Ahmad, Życie Świętego proroka Muhammada, b.m.

1994.

Hill F.J., Awde N., A History of the Islamic World, New York 2003.

Hirszel S.Z., Przyczynki do monografji powiatu grodzieńskiego, Grodno

1. Hitti K.Ph., Dzieje Arabów, Warszawa 1969.

Hourani A., Historia Arabów, Gdańsk 2002.

Hrbek J., Pétráček K., Mahomet, przeł. G. Łatuszyński, A. Mrozek, Warszawa 1971. Hryckiewicz A., Milicje miast magnackich na Białorusi i Litwie w XVI–XVIII wieku, „Kwartalnik

Historyczny”, R. LXXVII, z. 1, 1970, s. 47–62.

J.J., Parafia Śmiłowicze, „Świat Islamu”, R. V, 1997, nr 2, s. 18–19.

Jabłonowski A., Kolonizacja Ukrainy za ostatnich Jagiellonów, „Kwartalnik Historyczny” 1893, R. VII, s. 50–65, z. 1.

Jankowski Cz., Powiat oszmiański. Materiały do dziejów ziemi i ludzi, Petersburg 1896. Jankowski H., Polish-Lithuanian-Bielarusian Tatar Dokuments, [w:] Materialia Turcica Band,

2003, nr 24.

Jarmolik W., Obsługa komunikacyjna posłów litewskich w późnym średniowieczu, [w:] Miasto region społeczeństwo. Studia ofiarowane prof. Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę jego urodzin, pod red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicza, Białystok 1992.

Jaroszewicz J., Obraz Litwy pod względem jej cywilizacji od czasów najdawniejszych do końca wieku XVIII, cz. 1: Litwa pogańska, cz. 2: Litwa w pierwszych trzech wiekach po przyjęciu wiary chrześcijańskiej, Wilno 1844.

Jaszczołt T., Osadnictwo lewobrzeżnej części ziemi drohickiej w XV i na początku XVI w – okolice Sokołowa, Węgrowa i Mord, [w:] Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, pod red. G. Ryżewskiego, Białystok–Sokołów Podlaski 2006.

Jedlicki J., Klejnot i bariery społeczne. Przeobrażenie szlachectwa polskiego w schyłkowym okresie feudalizmu, Warszawa 1968.

Jessa P., „Przyjaciele Allaha”. Kult muzułmańskich świętych w Azji Środkowej, Poznań 2009. Jogėla V., Meius E., Pugačiauskas V., Lukiškės: nuo priemiesčio iki centro (XV a.–XX a. pradžia),

Vilnius 2008.

Kalendarz muzułmański na rok 1419/1998, wydany przez Związek Tatarów Polskich, Sokółka 1998. Kallas M., Historia ustroju Polski X–XX w., Warszawa 1999.

Kałamajska-Saeed M., Obraz czy ikona?, [w:] Sarmatia semper viva: Studia ofiarowane przez przyja-

ciół prof. drowi hab. Tadeuszowi Chrzanowskiemu, pod red. J. Baranowskiego, Warszawa 1993.

Kałużyński S., Dawni Mongołowie, Warszawa 1983.

Kamińska H., Epitety Allaha w Koranie: próba analizy statystycznej, Warszawa 1973. Kardaszewicz S., *Dzieje dawniejsze miasta Ostroga. Materiały do historii Wołynia, *Warszawa–Kra-

ków 1913.

Karim T., *Malarstwo. *Katalog, b.m. i b.r.

Kempa T., Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549–1616) wojewoda wileński, Warszawa 2000.

Kempa T., Wobec kontrreformacji. Protestanci i prawosławni w obronie swobód wyznaniowych w Rzeczypospolitej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Toruń 2007.

Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, t. 1 (1377–1499), Warszawa 1930.

Kołodziejczyk A., Cmentarze muzułmańskie na ziemiach Rzeczypospolitej, [w:] Rozprawy i studia z dziejów tatarów litewsko-polskich i islamu w XVII–XX wieku, Siedlce 1997.

Kołodziejczyk A., Cmentarze muzułmańskie w Polsce, Warszawa 1998.

Kołodziejczyk A., Przyczynek do historii Tatarów bialskich. Księga małżeństw, urodzin i zgonów gminy mahometańskiej w Studziance ze zbiorów Archiwum Państwowego w Lublinie, Archeion, t. LXXX, 1986, s. 221–233.

¤¤¤

Kołodziejczyk A., Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewsko-polskich i islamu w Polsce w XVII– XX wieku. W 600-lecie osadnictwa tatarskiego na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, Siedlce 1997.

Kołodziejczyk A., Tatarskie cmentarze w Lebiedziewie i Studziance, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na terenie woj. siedleckiego”, z. 3, 1982, s. 22–32.

Kołodziejczyk A., Tatarzy regionu bialskopodlaskiego w XVII–XX w., [w:] Rozprawy i studia z dziejów tatarów litewsko-polskich i islamu w XVII–XX wieku, Siedlce 1997.

Konopacki A., Heraldyka Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim na przestrzeni XVI–XIX w. – wybrane aspekty, „Studia Podlaskie”, t. XIV, Białystok 2004, s. 5–17.

Konopacki M., Piśmiennictwo Tatarów polsko-litewskich w nauce polskiej i obcej, „Przegląd Orientalistyczny”, nr 3 (59), 1966, s. 193–204.

Konopacki A., Sakralne i społeczne funkcje meczetu od XV do końca XIX wieku w Wielkim Księstwie Litewskim (zarys problemu), [w:] Małe miasta. Religie, red. M. Zemło, Lublin–Supraśl 2006.

Konopacki A., „Tak rozporządzam na chwałę Boską”. Testamenty Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] Sokólskie spotkania z tatarszczyzną, przygotował do druku J. Konopacki, Sokółka 2008, s. 19–25.

Konopacki A., Łozowska M., Stan badan na mizarze w Bohonikach, [w:] Badania archeologiczne w Polsce północno-wschodniej i zachodniej Białorusi w latach 2000–2001, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok 2002.

Kopański B., Kwestia turecka na sejmach polskich i pismach ulotnych XVI w., „Przegląd Orientalistyczny”, nr 1, 1977, s. 38–41.

Kosman M., Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej, Wrocław 1973.

Kosman M., Tolerancja wyznaniowa na Litwie do XVIII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. XVIII, 1973, s. 95–123.

Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski, t. I–II, Londyn 1970–1971.

Kościół zamkowy, czyli katedra wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju, oprac. J. Kurczewski, Wilno 1916.

Krasicki I., Ideologia islamu, Warszawa 1981.

Kraszewski J.I., Wilno od początków jego do roku 1750, t. 2, Wilno

1. Krawcewicz A., Powstanie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeszów 2000.

Kryczyńscy L. i S., Tatarzy w Słonimiu. Z papierów po Stanisławie Kryczyńskim, wydał J. Tyszkiewicz, „Acta Baltico-Slavica”, t. 18, 1987, s. 53–66.

Kryczyński L., Historia meczetu w Wilnie. Próba monografii, Warszawa 1937.

Kryczyński L., Jak carat zwalczał Polskość w życiu religijnym Tatarów litewskich, „Przegląd Islamski”, R. VIII, 1934, z. 5–6, s. 5–7.

Kryczyński Najman Mirza L., Tatarzy polscy a wschód muzułmański, „Rocznik Tatarski”, t. II,

1935, s. 1–129.

Kryczyński S., Azulewicz Jakób, Polski Słownik Biograficzny, t. I, Kraków 1935. Kryczyński S., Generał Józef Bielak 1791–1794, „Rocznik Tatarski”, t. I, 1932, s. 49–94. Kryczyński S., Józef Bielak (1741–1794), Polski Słownik Biograficzny, t. II, Kraków 1936.

Kryczyński S., Kronika wojenna Tatarów litewskich, oprac., wstępem i przypisami opatrzył J. Tyszkiewicz, wyd. 2 popr. i uzup., Gdańsk 1997 [Suplement nr 2 do t. 4 „Rocznika Tatarów Polskich”].

Kryczyński S., Materiały do historii pułków tatarskich w Polsce, „Rocznik Tatarski”, t. I, 1932, s. 279–283.

Kryczyński S., Materiały do historii pułków tatarskich w Polsce. Seria druga, „Rocznik Tatarski”, t. II, 1935, s. 429–448.

¤¤¤

Kryczyński S., Nieudana misja katolicka wśród muzułmanów litewskich w XVI wieku, „Przegląd Islamski”, R. IV, 1935 z. 3–4, s. 11–14.

Kryczyński S., *Nieznane szczegóły o rodzinie gen. J. Bielaka, *„Ateneum Wileńskie”, t. XI, 1936, s. 298–302.

Kryczyński S., Początki rodu książąt Glińskich, Lwów 1936.

Kryczyński S., Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, Warszawa 1938, reprint Gdańsk 2000.

Kryczyński S., Ze starych modlitewników, „Przegląd Islamski”, z. 4, 1936, s. 7–9. Kuczyński S.M., Sine wody, Warszawa 1935.

Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analiza i obrazy, oprac. V. Ališaukas, L. Jovaiša, M. Paknys, R. Petrauskas, E. Raila, Kraków 2006.

Kumor B., Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej 1772–1918, Kraków

1980.

Kutrzeba S., Historia ustroju Polski w zarysie, t. II: Litwa, Lwów–Warszawa 1921. Landowski Z., Islam nurty, odłamy, sekty, Warszawa 2008.

Lelewel J., Rozbiory dzieł, Poznań 1844.

Lepszy K., Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, Wrocław

1953.

Liedke M., Od prawosławia do katolicyzmu. Ruscy możni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec wyznań reformowanych, Białystok 2004.

Literatura antyjezuicka w Polsce 1578–1625, oprac. J. Tazbir, Warszawa 1963.

Litwin H., Narody Pierwszej Rzeczypospolitej, [w:] Tradycje polityczne dawnej Polski, pod red.

A. Sucheni-Grabowskiej i A. Dybkowskiego, Warszawa 1993.

Losy Polaków w XIX–XX w. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Kieniewiczowi w osiemdziesiątą rocznicę Jego urodzin, red. B. Grochulska, J. Skowronek, Warszawa 1987.

Łapicz Cz., Glosy, komentarze, objaśnienia etc., czyli o pozakoranicznych dopiskach w rękopiśmiennych tefsirach muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] Orientas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos visuomenės tradicijoje: Totoriai ir Karaimai, pod red. V. Bronius Pšibilskis, Vilnius, 2008.

Łapicz Cz., Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język), Toruń 1986.

Łapicz Cz., Nauka i uczeni w muzułmańskim piśmiennictwie religijnym, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. II, 1994, s. 20–24.

Łapicz Cz., Trzy redakcje językowe muzułmańskiej legendy w piśmiennictwie Tatarów polsko-litewskich, „Acta Baltico-Slavica”, t. 20, 1991, s. 155–168.

Łapicz Cz., Zawartość treściowa kitabu Tatarów litewsko-polskich, „Acta Baltico-Slavica”, t. 20,

1991, s. 169–191.

Łątka J., Słownik Polaków w Imperium Osmańskim i Republice Turcji, Kraków 2005.

Łowmiański H., Polityka Jagiellonów, Poznań 2006.

Łowmiański H., Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań 1983. Łowmiański H., Zaludnienie państwa litewskiego w wieku XVI. Zaludnienie w roku 1528, Poznań

1998.

Madeyska D., Historia świata arabskiego. Okres klasyczny od starożytności do roku 750, Warszawa 1999.

Małek A., Tatarzy w Nowych Prusach Wschodnich, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Bia-

łymstoku. Ośrodek Badań Historii Wojskowej”, z. 13, Białystok 2000, s. 5–21.

Małowist M., Z zagadnień wzrostu i upadku miast Imperium Mongolskiego od XIII do XV wieku,

„Przegląd Historyczny”, t. 67, z. 4, 1976, s. 537–563.

Manteuffel T., Historia Powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1994. Mańkowski T., Orient w polskiej kulturze artystycznej, Wrocław–Kraków 1959.

¤¤¤

Mańkowski T., Sztuka islamu, oprac. Z. Żygulski, Warszawa 1959. Maroń J., Legnica 1241, Warszawa 2008.

Maroszek J., Kaczyńska E., Garbarstwo, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r., red. A. Mączak, Warszawa 1981.

Maroszek J., Osadnictwo Tatarów na Podlasiu w XV–XVIII w., [w:] Sokólskie spotkania z Tatarszczyzną, materiały do druku przygotował J. Konopacki, Sokółka 2008, s. 12–18.

Maroszek J., Pogranicze Litwy i Korony w planach Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok 2000.

Mawlawi F., Prosty wykład głównych praktyk religijnych islamu, Polska

1. Mazurkiewicz J., Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956.

Mączak A., Nierówna przyjaźń. Układy klientalne w perspektywie historycznej, Wrocław 2003. Mickiewicz A., Sonety krymskie, oprac. R. Taborski, Wrocław 1953.

Mienicki R., Krzysztof Chodkiewicz, Polski Słownik Biograficzny, t. III, Kraków 1937. Milczarek S., Chamaił Achmiecia, „Świat Islamu”, R. X (28), 2002, nr 2, s. 12–13.

Mirza Bashir-un-Din Mahmud Ahmad H., Życie świętego proroka Muhammada, Islamabad 1994. Mirza-Kryczyński L.O., Historia meczetów w Łowczycach i Nowogródku, „Przegląd Islamski”,

R. III, 1934, z. 3–4, s. 15–19.

Miškinienė H., O zawartości treściowej najstarszych rękopisów Tatarów litewskich, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. VI, 2000, s. 30–35.

Miškinienė H., Seniausi Lietuvos Totorių Rankraščiai. Grafika. Transliteracja. Vertimas. Tekstų

struktǔra ir turinys, Vilnius 2001.

Miśkiewicz A., Kamocki J., Tatarzy słowiańszczyzną obłaskawieni, Kraków 2004. Miśkiewicz A., Tatarska legenda: Tatarzy polscy 1945–1990, Białystok 1993.

Mościcki H., Pod berłem carów, Warszawa 1924. Mrozek A., Koran a kultura arabska, Warszawa 1967.

Muchla E., Zwyczaje pogrzebowe Tatarów Polskich, praca magisterska obroniona na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Neofilologii, Katedra Orientalistyki i Bałtologii – Arabistyka, w roku 2001 pod kierunkiem prof. Henryka Jankowskiego (maszynopis).

Narbutt T., Dzieje narodu litewskiego, t. VIII, Wilno 1840.

Naruszewicz A., Tauryka czyli wiadomości starożytne i późniejsze o stanie i mieszkańcach Krymu do naszych czasów, Warszawa 1805.

Nasr Seyyd Ho’sein, Idee i wartości islamu, Warszawa 1998. Nawrot D., Litwa i Napoleon 1812 roku, Katowice 2008.

Nicolle D., Islam historia. Kultura. Nauka. Dzieje islamu od początku do końca XV w., b.m. i b.r. Niemczykowa A., Moje Wilno, [w:] Europa Nie prowincjonalna, pod red. K. Jasiewicza, Lon-

dyn–Warszawa 1999.

Nihad Jord, Koran rękopiśmienny w Polsce, Lublin 1994.

Nosowski J., Polska literatura polemiczno-antyislamiczna XVI, XVII i XVIII w., z. 1–2, Warszawa

1974.

Nosowski J., Teologia Koranu. Wykład semantyczny, Warszawa 1970. Nowicka E., Świat człowieka – świat kultury, Warszawa 2002.

Ochmański J., Historia Litwy, Wrocław 1990. Orłowski D., Chocim 1673, Warszawa 2007.

Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wrocław

1974.

Pietkiewicz K., Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka. Studia nad dziejami państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku, Poznań 1995.

Plewczyński M., Ludzie Wschodu w wojsku ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1995.

¤¤¤

Płocka A., Meczet tatarski w Kruszynianach – jego dzieje i prace konserwatorskie, „Biuletyn Konserwatorski woj. podlaskiego”, z. 13, 2007, s. 7–50.

Podhorodecki L., Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV–XVIII wieku, Warszawa 1987. Pokropek M.W., Tradycyjne budownictwo drzewne w Polsce, t. II: Budownictwo sakralne, cz. 1:

Cerkwie, moleny staroobrzędowców, bożnice, meczety, Warszawa 1996.

Polska XIX wieku państwo – społeczeństwo – kultura, pod red. S. Kieniewicza, Warszawa 1982. Prochaska A., Dzieje Witolda wielkiego księcia Litwy, Kraków 2008.

Prochaska A., Na soborze w Konstancji, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, t. 35, Kraków 1897.

Prochaska A., Z witoldowych dziejów, „Przegląd Historyczny” 1912, z. 3, s. 259–270.

Puławski K., Machmet-Girej chan Tatarów perekopskich i stosunki jego z Polską (1515–1523), [w:]

Szkice i poszukiwania historyczne, seria II, Petersburg 1898.

Rachuba A., Armia Wielkiego Księstwa Litewskiego jako czynnik unifikacji narodowej i kulturowej,

„Przegląd Historyczny”, t. LXXXVIII, z. 2, 1997, s. 237–246.

Rewieńska W., Plan Wilna Fryderyka Getkanta. Analiza kartograficzna, „Lituano-Slavica Posnaniensia”, t. VI, 1994, s. 45–54.

Reychman J., Orient w kulturze polskiego Oświecenia, Wrocław 1964.

Reychman J., Zainteresowania orientalistyczne w środowisku mickiewiczowskim w Wilnie i Petersburgu, [w:] Szkice do dziejów Polskiej Orientalistyki, pod red. S. Strelcyna, t. 1, Warszawa 1957. Rolle A., Dzieje osadnictwa na wołoskim pograniczu. Sylwetki i szkice historyczne i literackie, se-

ryia IX, Kraków 1893.

Rowell S., Lietuva tėvyne mūsų? Tam tikrų XVI a. LDK raštijų pavyzdžiai, [w:] Senosios raštijos ir tautosakos sąveika: kultūrinė Lietuvos Dzidžiosios Kunigaikštystės patirtis, wyd. D. Kuolys et. al., Vilnius 1998, s. 127–132.

Rozwałka A., Niedźwiadek R., Stasiak M., Lublin wczesnośredniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego, Warszawa 2006.

Rychlikowa I., Tatarzy litewscy 1764–1831 częścią szlacheckiego stanu?, „Kwartalnik Historyczny”, t. 97, 1990, z. 3–4, s. 77–122.

Sayyid Abul A’la Al-Maududi, Zrozumieć islam, Polska 1995.

Sereja Szapszał H., O zatraceniu języka ojczystego przez Tatarów w Polsce, „Rocznik Tatarski”, t. I, 1931, s. 34–48.

Sienkiewicz W., Bojarzy – szlachta i ziemianie w dobrach prywatnych w Wielkim Księstwie Litewskim w pierwszej połowie XVI wieku, „Zapiski Historyczne”, t. 48, z. 4, 1983, s. 31–65. Sikorska-Kulesza J., Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku, Pruszków 1995.

Skorupa D., Stosunki polsko-tatarskie 1595–1623, Warszawa 2004. Słowacki J., Beniowski, oprac. M. Ursel, Wrocław 1985.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1–15, Warszawa 1880–

1902.

Sobczak J., Czy tatarska ludność Litwy należała do stanu szlacheckiego?, „Przegląd Historyczny”, t. LXXVII, z. 3, 1986, s. 467–480.

Sobczak J., Ludność tatarska w dobrach prywatnych Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] Przeszłość odległa i bliska Marcelowi Kosmanowi w 60 rocznicę urodzin, pod red. K. Robakowskiego, Poznań 2000.

Sobczak J., Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa–Poznań 1984.

Sobczak J., Tatarzy w służbie Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium historycznoprawne, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. XXXIX, z. 1, 1987, s. 41–70.

Sobczak J., W sprawie położenia prawnego ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim,

„Kwartalnik Historyczny”, R. XCIV, 1987, z. 2, s. 159–171.

¤¤¤

Sourdel J.D., Cywilizacja islamu (VII–XIII w.), Warszawa 1980.

Soysal A. Zihni, Jarłyki krymskie z czasów Jana Kazimierza, „Studia Wschodoznawcze”, t. 2, Warszawa 1939.

Sójka-Zielińska K., Kodeks Napoleona. Historia i współczesność, Warszawa 2007.

Strykienicz-Korzon T., Szkice historyczne o Tatarach litewskich w Mińsku Litewskim i jego okolicach, „Rocznik Tatarski”, t. I, 1932, s. 165–179.

Szabuldo F., Czy istniał jarłyk Mamaja na ziemie ukraińskie? (Próba postawienia problemu), „Lituano-Slavica Posnaniensia”, t. IX, 2003, s. 153–172.

Szachno-Romanowicz S., Planetne dualary Tatarów polskich (tatarskie teksty magiczno-ochronne w chamaile Aleksandrowicza), podał do druku i opracował M.M. Dziekan, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. IV, 1997, s. 7–25.

Sztuka i architektura islamu 650–1250, red. R. Ettinghansen, O. Greber, M. Jenkis-Hadina, Warszawa 2007.

Szymański E., Islam pierwotny, [w:] Zarys dziejów religii, red. J. Keller, Warszawa 1988. Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001.

Szynkiewicz J., Krótki zarys religii Islamu, Wilno 1937.

Szynkiewicz J., Literatura religijna Tatarów litewskich i jej pochodzenie, „Rocznik Tatarski”, t. II,

1935, s. 138–144.

Szynkiewicz J., Tolerancja w Islamie, „Życie Tatarskie” 1934, nr 12, s. 2–9.

Szyszkiewicz-Moroz M., Nazwy etnonimiczne jako pomocnicze źródło historyczne do badań nad osadnictwem tatarskim na przykładzie powiatu grodzieńskiego (do 1795 r.), „Studia Podlaskie”, t. IV, Białystok 1994, s. 151–158.

Świątkowski W., Podlasie. Piąta wycieczka po kraju, Warszawa 1929.

Talko-Hryncewicz J., Muślimowie czyli tak zwani Tatarzy litewscy, Kraków 1924. Tazbir J., Dzieje polskiej tolerancji, Warszawa 1973.

Tazbir J., Obraz heretyka i diabła w katolickiej propagandzie XVI–XVII w., „Kwartalnik Historyczny”, t. LXXXVIII, z. 4, 1981, s. 939–953.

Tazbir J., Piotr Skarga. Szermierz kontrreformacji, Warszawa 1978.

Tazbir J., Polska XVII wieku na skrzyżowaniu kultur i wyznań, [w:] *Barok w polskiej kulturze i języku. Materiały z konferencji naukowej 25–29 sierpnia 1987 r. w Krakowie, *Warszawa 1992.

Tazbir J., Tradycje tolerancji religijnej w Polsce, Warszawa 1980.

Tęgowski J., Pierwsze pokolenia Gedyminowiczów, Poznań–Wrocław 1991.

Theyn J.-D., Biblia i Koran. Synopsa wspólnych tradycji, oprac. M.M. Dziekan, P. Pachciarek, Warszawa 2002.

Titowiec J., Pierwszy przekład Koranu na język polski. Ze zbioru siedemnastowiecznych rękopisów w Centralnej Bibliotece Naukowej Narodowej Akademii Nauk Białorusi, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, t. XXXVI, Warszawa 2004, s. 222–235.

Trajdos T.M., Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły (1386–1434), t. 1, Wrocław 1983.

Trzy powstania narodowe kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1992.

Tuhan Mirza Baranowski, Z aktów wojskowych o Tatarach litewskich (1782–1792), „Ateneum Wileńskie”, R. VI, z. 1–2, Wilno 1929, s. 202–224.

Tyszkiewicz E., Birże. Rzut oka na przeszłość miasta, zamku i ordynacji, Petersburg 1869.

Tyszkiewicz J., Fundacje pobożne muzułmanów litewsko-polskich, [w:] Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej, pod red. E. Opalińskiego, T. Wiślicza, Warszawa 2000. Tyszkiewicz J., Józefa Bielaka służba żołnierska i udział w insurekcji kościuszkowskiej, „Rocznik

Tatarów Polskich”, t. II, Gdańsk 1994, s. 6–16.

¤¤¤

Tyszkiewicz J., Pismo sułtana Murada III do Zygmunta III z roku 1591 w sprawie Tatarów litewskich, „Studia Źródłoznawcze”, t. XXX, Warszawa–Poznań 1987, s. 75–97.

Tyszkiewicz J., Początki muzułmańskiej kodykologii polsko-litewskiej, [w:] Tekst i źródła. Krytyka.

Interpretacja, pod red. B. Trelińskiej, Warszawa 2005.

Tyszkiewicz J., Pod murami miasta i zamku. Tatarzy na późnośredniowiecznym Mazowszu, „Rocznik Mazowiecki”, t. XIII, 2001, s. 193–197.

Tyszkiewicz J., Rejestr chorągwi tatarskich walczących w wojnie polsko-krzyżackiej 1519–1521,

„Zapiski Historyczne”, t. LIII, 1988, z. 1–2, s. 85–99.

Tyszkiewicz J., Służba tatarskich gońców w państwie Jagiellonów na tle dawnych posług komunikacyjnych, [w:] Komunikacja i komunikowanie w dawnej Polsce, pod red. K. Stępnika,

M. Rajewskiego, Lublin 2008.

Tyszkiewicz J., Tatar conveyors – vectores et aurigae – in the Polish-Lithuaniam state: XVI– I half XVII c., „Acta Poloniae Historica”, 82, 2000, s. 37–48.

Tyszkiewicz J., Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII–XVIII w., Warszawa 1989. Tyszkiewicz J., Tatarzy w nowogródzkich stronach. Z dziejów Litwy, Rusi i Polski, [w:] Pamiętnik konferencji w Nowogródku 22–25 czerwca 1992, red. B. Noworolska, Sankt Petersburg 1993.

Tyszkiewicz J., Tatarzy w Polsce i Europie fragmenty dziejów, Pułtusk 2008.

Tyszkiewicz J., Ubóstwo leków naturalnych stosowanych przez Tatarów litewskich i przyczyny tego zjawiska, [w:] Historia leków naturalnych, pod red. B. Kuźmickiej, t. II, Warszawa 1989, s. 173–175.

Tyszkiewicz J., Z historii Tatarów polskich 1794–1914, Pułtusk 1998.

Tyszkiewicz J., Zwrot przymierzy za Mengli Gireja: Chanat krymski z Turcją przeciw Polsce, [w:]

Stosunki polsko-tureckie, red. T. Majda, Warszawa 1995.

Valikonytė I., Zwyczaj stawiania czapki: szczególny aspekt kultury prawnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku, [w:] Litwa w epoce Wazów. Prace ofiarowane Henrykowi Wisnerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. W. Kriegseisena i A. Rachuby, Warszawa 2006.

Walesa C., Rozwój religijności człowieka, Dziecko, t. I, Lublin

1. Warmińska K., Tatarzy polscy. Tożsamość religijna i etniczna, Kraków 1999. Wasilewski J.S., Podróże do piekieł, Warszawa 1979.

Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1795– 1806, Poznań 1963.

Węcławski T., Wspólny świat religii, Kraków 1995.

Wielhorski W., Litwini, Białorusini i Polacy w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Alma Mater Vilnensis”, Londyn 1951, z. 2, cz. III, s. 25–153.

Wielhorski W., Ziemie ukrainne Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, Londyn

1. Winnicki Z.J., W Mińsku Litewskim mieście dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław 1999.

Wisner H., Rzeczpospolita Wazów II Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego, dyplomacja, varia, Warszawa 2004.

Wisner H., Rzeczpospolita Wazów III Sławne państwo Wielkie Księstwo Litewskie, Warszawa 2008. Wisner H., Tatarzy w Wielkim Księstwie Litewskim w I połowie XVII wieku. Status i służba woj-

skowa, „Czasy Nowożytne”, t. X (XI), 2001, s. 93–105.

Wisner H., Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, cz. I, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XIX, cz. I, 1973, s. 61–138.

Wisner H., Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, cz. III, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XXI, 1978, s. 45–148.

Wiśniewski J., Osadnictwo tatarskie w sokólskiem i na północnym Podlasiu, „Rocznik białostocki”, t. XVI, Warszawa 1991, s. 325–405.

Wittek P., The rise of the Ottoman empire, London 1934.

¤¤¤

Włodarski J., Historia Dżoci syna Czyngis-chana, Gdańsk 1997. Wojciechowski Z., Zygmunt Stary (1506–1548), Warszawa 1979.

Wojtczak M., Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich. Rękopis Koranu z Muzeum Podlaskiego w Białymstoku MBH 1121, Rękopis Chamaiłu z Muzeum Podlaskiego w Białymstoku MBH 1256, autor prac konserwatorskich i dokumentacji M. Wojtczak, Toruń 2005 (maszynopis w zbiorach Muzeum Podlaskiego w Białymstoku).

Wolff A., Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV wieku, Warszawa 1895.

Woronowicz A., Kitab Tatarów litewskich i jego zawartość, „Rocznik Tatarski”, t. II, 1935, s. 376–394. Woronowicz A., Szczątki językowe Tatarów litewskich, „Rocznik Tatarski”, t. II, 1935, s. 351–367. Wójcik Z.J., Filomacki przekład Alkoranu dla Tatarów nowogródzkich, „Literatura Ludowa” 1995,

nr 3, s. 15–28.

Wójcik Z., Wkład Ignacego Domeyki i innych filomatów wileńskich do nauki, „Zwoje”, 4 (41), 2004, www.zwoje-scroll.com [dostęp: 15 stycznia 2010].

Wróblewska U., Międzygeneracyjna transmisja w rodzinach tatarskich, [w:] Wyzwania i zagrożenia człowieka we współczesnym świecie, red. K. Citko, A. Kienig, B. Niesiobędzka, Białystok 2005.

Wróblewska U., Pokoleniowe zróżnicowanie kompetencji kulturowych w rodzinach tatarskich zamieszkujących Słonim, Nowogródek i Iwje, [w:] Kultury narodowe na pograniczach, pod red.

J. Nikitorowicza, J. Hakickiego, J. Muszyńskiej, Białystok 2006.

Wyrobisz A., Mniejszości etniczne i wyznaniowe w miastach Europy wczesnonowożytnej (XVI– XVIII w.), „Życie Tatarskie”, nr 3–4, 1999, s. 19–22.

Zajączkowski A., Tzw. chamaił tatarski ze zbiorów rękopisów w Warszawie, „Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności”, t. LII, nr 4, 1951, s. 307–313.

Zajączkowski A., Z dziejów orientalizmu polskiego doby mickiewiczowskiej, [w:] *Szkice do dziejów Polskiej Orientalistyki, *pod red. S. Strelcyna, t. 1, Warszawa 1957.

Zakrzewski A.B., Muslim Charity in the Polish-Lithuania Commonwealth, „Acta Poloniae Historica”, 87/2003, s. 89–99.

Zakrzewski A.B., O asymilacji Tatarów w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII w., [w:] Tryumfy i porażki. Studia z dziejów kultury polskiej XVI–XVIII w., red. M. Bogucka, Warszawa 1989. Zakrzewski A.B., Osadnictwo tatarskie w Wielkim Księstwie Litewskim – aspekty wyznaniowe,

„Acta Baltico-Slavica”, t. 20, 1989, s. 137–153.

Zakrzewski A.B., Położenie prawne Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI–XVIII w.), [w:]

Kipčakų-tiurkų Orientas Lietuvoje, Vilnius 1994, s. 118–129.

Zakrzewski A.B., Rzeczpospolita XVI–XVIII w. – Państwem Tatarów?, [w:] Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań XVI–XVIII wiek, red. T. Ciesielski i A. Filipczak-

-Kocur, Warszawa–Opole 2008.

Zakrzewski A.B., Struktura społeczno-prawna Tatarów litewskich w XV–XVIII wieku. Próba nowego ujęcia, [w:] Inter Orientem et Occidentem. Studia z dziejów Europy Środkowowschodniej ofiarowane Profesorowi Janowi Tyszkiewiczowi w czterdziestolecie pracy naukowej, red. T. Wasilewski, Warszawa 2002.

Zakrzewski A.B., Tatarzy litewscy wobec władzy państwowej, od epoki wczesnonowożytnej po koniec wieku XX, [w:] Orientas Lietuvos Didžiosios kunigaikštijos visuomenės tradicijoje: Totoriai ir Karaimai, pod red. V. Bronius Pšibilskis, Vilnius 2008.

Załęcki P., Wspólna religia jako grupa pierwotna, Kraków 1997.

Zasztowt L., Koniec przywilejów – degradacja drobnej szlachty polskiej na Litwie historycznej i prawobrzeżnej Ukrainie w l. 1831–1868, „Przegląd Wschodni”, t. I, z. 3, 2001, s. 615–640.

Żdan M., Stosunki litewsko-tatarskie za czasów Witolda Wielkiego Księcia Litwy, „Ateneum Wileńskie”, R. VII, z. 3–4, 1930, s. 529–601.

¤¤¤

Александрович-Мишкинене Г., Фольклорное наследие литовских Татар (на материале арабскоалфавитных рукописей середины XVII в.), [w:] Вывучэнне i захаванне культурнай спадчыны татарскага народа на Беларусi. Матэрыялы III мiжнароднай навукова-практычнай канферэнцыi, прысвечай 600-годдзю татарскага асаднiцтва на землях Беларуска-Лiтоўскай дзяржавы, распачатага пры Вiтаўце Вялiкiм (27–28 сакавiка 1997 г.), пад редакцыяй В.С. Цiтова, И.Б. Канапацкага, Я.А. Якубоўскага, Мiнск 1999, c. 123–130.

Аникиевич И., Круницкий И., Древня сказка из китаба, „Бярам”, н. 1, 1991, с. 40–52.

Антонович А., Беларуские тексты писануе арабским писмом и их графико-oртографическая системa, Вилня 1968.

Антонович А.К., Краткий обзор Беларусских текстов, писаных арабским писъмом, [w:] Полесье, под ред. В.В. Мартынова, Н.Н. Толстого, Москва 1968.

Арапов А.Ю., Ислам в Российской империи (законодателые акты, описания, статистика),

Москва 2001.

Арапов Д.Ю., Императорская Россия и мусульманский мир, Москва 2006.

Арапов Д.Ю., Политика Российской империи по отношению к славянским и неславянским группам дворянства на территории бывшей Речи Посполитой-Межславянские взаимоотношения, Москва 1999.

Гончарова I.А., Цiтавец А.I., Тарелка М., Рукапiсы беларускiх татарaў кaнца XVII–начатку XX стагоддзя з калекцыi Цэнтральнай Навуковай Бiблiятэкi имя Якуба Коласа Нацыянальнай Акадэмii Навук Беларусi, Мiнск 2003.

Гришин И.И., Польско-Литовские Татары,наследники Золотой Орду, Казань 1995.

Гришин И.И., Польско-литовские татары: взгляд через века. Историческийе очерки, Казань

2000.

Грцкевiч A., Працесы перасяленя беларускiх татараў у гарады (XVI–XIX стст.), [w:] Вывучэнне i захаванне культурнай спадчыны татарскага народа на Беларусi. Матэрыялы III мiжнароднай навукова-практычнай канферэнцыi, прысвечай 600-годдзю татарскага асаднiцтва на землях Беларуска-Лiтоўскай дзяржавы, распачатага пры Вiтаўце Вялiкiм (27–28 сакавiка 1997 г.), пад редакцыяй В.I. Цiтова, IБ. Канапацкага, Я.А. Якубоўскага, Мiнск 1999, с. 110–115.

Думiн C.У., Канапацкi I.Б., Беларускiя Татару мiнулае i сучаснасць, Минск 1993.

Думин С., Татарские князья в Великом Княжестве Литовском, „Acta Balitco-Slavica”, т. XX,

1991, с. 7–49.

Думин С.В., Татарские царевича в Виеликом Княжестве Литовском (XV–XVI вв.), „Древнейшие государства на территории СССР: Материалы и исследования. 1986 г.”, Москва 1988, с. 107–113.

Iслам i умма (aбшчына) татар-мусульман Беларусi, Лiтвы i Польшчы на мяжы тысячагоддзяў, [w:] Матэрыялы VI мiжнароднай навукова-практычнай канферэнцыi, пад агульнай редакцыяй Л. Лыча i I. Канапацкага, Мiнск 2001.

Калнин В.В., Мирский замак, Минск 2005.

Каляндар Татар – Мусульман Беларусi на 1997 г 1417–1418 хiджры, Мiнск 1997.

Канапацкi I.Б., Смолiк А.I., Гiсторыя i культура беларускiх татар, Мiнск 2000.

Канапацкi I., Крынiцы гiсторы татар-мусульман Беларусi ý фондах Нацыянальнага архiва Рэспублiкi Беларусь (канец XVIII–пачатак XX ст.), „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, z. 24, 2005, s. 166–187.

Комзолова А.А., Политика самодержавия в Северно-Западном крае в эпоху вяликих реформ,

Москва 2005.

Крaчковский И.И., Рукопись Корана у Пскове, „Доклад Росcийской Академии Наук”, 1924.

Лакотка А.I., Бераг вандраванняу цi адкуль у Беларусi мячэцi, Мiнск 1994.

Лакотка А.I., Драулянае сакральнае манументальнае дойлiдства Беларусi, Мiнск 2003.

¤¤¤

Лакотка А.И., Историко-културные ландшафты Беларуси, Минск 2006.

Любавский М.К., Очерк истории литовско-русского государства до лублинскoй унии включителъно, Санкт-Петербург 2004.

Махмуд M., Мечеть и её роль в сохранении и развитии мусульманской уммы, [w:] Мечети и мизары Татар Беларуси, Литвы и Польши. К 100-летию второй Минской мечети. Материалы VIII международной научно-практической конференции, редакционная коллегия*: *И.Б. Канапацкий, С.В. Думин, Е.Н. Филатова, Новогрудок 2003, c. 8–11.

Мишкинене Г., Полемика между мусульманами и иудеями (на материале арабскоалфавитных рукописей литовских татар середины XVII в.), „Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne”, pod red. S. Temčinasa, t. 2, Kraków 1997, s. 234–249.

Мишкинене Г., Намавичуте С., Покровская Е., Каталог арабско-алфавитнух рукописей литовских татар, Вильнюс 2005.

Мухлински А.О., Исследование о происхождение и состояние литовских татар, Петербург

1857.

Ногманов И., Самодержавие и татары, Казань 2005.

Проценко О., О „деле” слонимского имама Мусафы Богушевича, [w:] Мечети и мизары Татар Беларуси, Литвы и Польши. К 100-летию второй Минской мечети. Материалы VIII международной научно-практической конференции, редакционная коллегия: И.Б. Канапацкий, С.В. Думин, Е.Н. Филатова, Новогрудок 2003, c. 32–35.

Тарелка М., Структура арабаграфичного текста на польской мове, Минск 2004 (tekst autoreferatu dysertacji).

Тарелка М., Цiтавец А.I., Беларуская кнiга напiсаная арабскiм пiсьмом у фондзе Цэнтральнай Навуковай Бiблiатэкi Беларусi, „Вестi Нацыянальнай Академii Навук Беларусi”, Серыя гуманiтарных навук 2002.

Тарханнуе ярлыки Тахтамыша, Тимур-Кутлука и Саддет-Гирея, И. Березин, Казань 1851.

Тихонов А.К., Католики, мусульмане и иудеи Российской империи в последней четверти XVIII–

начале XX в., С.-Петербург 2008.

Ткачев М.А., Замки Беларуси, Минск 2005.

Токць С., Беларускiя Татары на службе ў дзяржаўных установах гродзенскай губернi (XIX ст.), [w:] Вывучэнне i захаванне культурнай спадчыны татарскага народа на Беларусi. Матэрыялы III мiжнароднай навукова-практычнай канферэнцыi, прысвечай 600-годдзю татарскага асаднiцтва на землях Беларуска-Лiтоўскай дзяржавы, распачатага пры Вiтаўце Вялiкiм (27–28 сакавiка 1997 г.), пад редакцыяй В.I. Цiтова, I.Б. Канапацкага, Я.А. Якубоўскага, Мiнск 1999, c. 116–118.

Тышкевич Я., Строителство мячетей в Мире, [w:] Календарь Татар мусульман Беларусi на 1997 год, Минск 1997, с. 43–46.

Филатава А., Нехрысциянския канфесй на Беларуси (1772–1917), [w:] Канфесй на Беларуси

(канец XVIII–XX ст), навуковы рэдактар У.И. Навицки, Минск 1998.

Цитавец А.I., Звесткi пра перапicчыкаў рукапiснух кнiг беларускiх татарaў XVII–XX стст.,

„Беларускi археaграфiчны штогоднiк”, вупуск 6, Мiнск 2005, c. 113–126.

Цiтавец I., Китаб, [w:] Вялiкaие Княства Лiтоускае, Мiнск 2006, т. 2.

Цiтавец I., Тефсир, [w:] Вялiкaие Княства Лiтоускае, Мiнск 2006, т. 2.

Чантуря И.В., Градостраителное искусство Беларуси второй половыны XVI– первой половины

XIX в., Минск 2005.

400-летие мечети и мусульманской общины г Минска, подгатовил И. Канапацкий, Минск

1999.

¤¤¤

Streszczenia

Представляемая работа под заглавием: „Жизнь религиозная татаров на землях Великого Литовского Княжества в XVIXIX веках” представляет многоаспективно жизнь этого небольшого общества на исторических землях Великого Литовского Княжества. Татары прибывающие на Литву уже в конце XIV века составляли поселение военнослужащих. За военную службу получали землю. Глядя на их вероисповедание – ислам были лишены политичеслих прав. Главные поселения татаров сосредоточились

вокруг важных гогродов таких как: Вильно, Троки, Гродно, Минск, Новогродэк.

Кроме военной службы татарские поселенцы занимались огородничеством, извозом кроме этого были извeстны тем, что хорошо выделывали кожу. В городах поселялись почти всегда в обособленнoм районе называемым „татарским концом”.

Владельцем, которого идентифицируют с поселением татаров на Литве является несомненно князь Витольд. Благодаря его политике поселение имело прочий характер. Большое значение в основании поселения имел толерантный подход владельцев Литвы. Дали они разрешение на собственную религию ордынцов. Татары, которые прибыли на земли Великого Литовского Княжества в большенстве были последователями ислама сунницкого вероисповедания. Совместно с прибытием начался процес формирования мусульманских гмин, которые были устанавливаемые в принципе районами, в которых поселялсь татары и строили мечети.

До наших времён в историографии функционирует убеждение, что на стройку мечети необходимо было королевское разрешение и согласие епископа (католического) данной земли, как правило виленской. В моей работе устанавливаю решительно другой тезис. Опираясь на моих исследованиях утверждаю, что было ненужно разрешение ни короля ни тем более епископа. Отчётливо констатирует это в своём пасквиле Пётр Чижевски. Убеждает об этом между прочием практика стройки храмов. По-моему утверждение о необходимости разрешения возникло с предложения, которое содержал автор пасквиля однако нет основанных на источниках удостоверении, чтобы предложение это имело юридический характер.

Татары строили свои храмы из дерева, потому что был это самый дешёвый и самый доступный материал. До наших времён не сохранились подробные информации о стройке первых храмов. На основании этого чем располагаем можно определить, что мечетb в большенстве были строены на счёт всего мусульманского общества солидарно. Нельзя забывать, что татары проживали также на частных землях. Там при основании храмов помогали богатые люди. Дарили они безплатно площадь, дерево или снобжали мечеть и духовного в землю.

¤¤¤

Татары проживающие на Литве были оторванные от мусульманского общества всё время были подвержены процессу асимиляции. В результате разрыва связи с мусульманской средой на Литве возник особый вид ислама. Вероисповедовали они ислам, который был приспособлен до условии в литовском государстве. Не можем со всей уверенностью определить на сколько соблюдали они пять основных филаров. Можем однако в полни ответственно сказать, что заботились о развитие религиозной жизни и поддерживали его. Одним из элементов была забота о стройку храмов и о религиозные книги. Татары достаточно быстро бросили свой язык (разные диалекты) и поэтому возник проблем как читать религиозные книги в языке понятным для всех правоверных. Возникали затем переводы религиозных книг при компиляции, которых обращанось к хрестьянской литературевыбросывая из неё лишние или противозаконные с исламом элементы. Затем книги эти записывано на польском и беларуском языках, употребляя при этом арабские буквы. Создано затем специфический вид рукописьменной религиозной литературы. Таким способом возникали от начала ХХ века китабы, хамялы далавары. Возник также уже в XVI веке перевод Корану на польский язык вместимый в т.н. тефсирах. К сожалению большенство копистов и копиляторов этой литературы остаются анонимными.

Татары были известны также своими целебными умениями. Лечили они при помощи выписанных на арабском языке магических формул на т.н. нюсках, которые надо было сжечь или распустить в воде и выпить.

В начале XVI века делали попытки вести мисийные компании среди мусульманов на Литве. Иезуиты подготовили к этой цели специальный молитвенник. Был он написан на польском и арабско-турецком языках мели его распределять среди татаров. Кампания не принесла ожидаемых результатов и вскоре отвернулись от этого замысла.

Период XVII века это времена контрреформации, которые в небольшой степени но каснулись татарского общества. На самом деле единственным актом насилия тех времён по отношению к исламу на Литве была разборка мечети в Троках и сжегание храма в Солкинниках. Татары проживающие в хрестьянском государстве подвергались конверсии. Расстоянность и препятствия в контактах с другими мусульманами было главной причиной ухода от ислама к крестьянству. Таким образом в конце XIX века решительно уменшиваются, а в конце растворяются в местном обществе две группы татарских поселенцев из Студянэк и Винкшнупя. В работе посвящено также место на обсуждение проблемы конверсии. Этот процес не был многоличным но всё еаки имул место. Вероотступничество татаров было принято как пазор который приводил к общественному остракизму и исключению из группы. Общество недоброжелательно относилось к изменившим вероисповедание происходили иногда нашествия их хозяйств и избиения.

Духовным предворителём мусульманов был имам называемый молла. Чаще всего был это татар хозяйственный, которого выбирал весь джемят (гмина). Это был надёжный человек, знающий религиозные правила и арабский язык. Имам в польско-литовском государстве бывал также чиновником который принимал клятвы или собирал налоги. Имам жил на средство пожертвовани правоверных од XIX века из оклада правительства (Русское Царство) а также с земли или денежнего фонда принадлежащего до всего общества т.н. вакуфу. Неоднократно имам исполнял обязанность свидетеля при подписке договоров, завещании, хранил ценности в депозите. В принципе до конца обсуждаемого периода выбор имама зависел от воли джемята и несмотря на подчинение од XIX века таурыдскому муфяту не был ним ограничен.

¤¤¤

Судьба упадаемой Речи Посполитой касалась также татарского общества. Включилось оно в спасание страны принимая участие в костюшковском восстании а потом в наполеонских войнах. Вследствие чужеземного господства большенство татаров находилось на территории анексированном Русским Царством. Немногая группа находилась на территории анексированном Пруссией. В XIX веке Русское Царство привело в порядок мусульманский вопрос принимая законы. Один из законов назначил пост муфтего в Крыму, которому принадлежали мусульмане с т.н. „земель западной страны”. Зависимость эта была только формальна. Татары проживающие на исторических землях Великого Литовского Княжества в принципе имели большую религиозную автономию. Об этом свидетельствовал самостоятельный выбор имама (муллы).

В последствие участия в национальных востаниях особенно после 1863 года татаром сконфискировали рукописные религиозные книги написаны они были арабскими буквами, но всё таки содержали слова на польском языке.

Период чужземного господства это также изменения в мусульманском обществе в последствие политики, особенно раскрепощения. Многие татарские семьи не умели справиться с новыми тенденциями в хозяйстве, продовали имения и переселялись в город. Здесь работали чиновниками вступая в должность на разных уровнях государственной администрации. Татары служили также в армии. В этом периоде чаще соприкасались с мусульманским обществом из Казани и Крыма, свидетельством этого была привожена печатана религиозная литератнракоран тефсиры.

Мусульманское общество до конца XIX века сохранилось в неплохой форме. Способствовали этому большие мусульманские районы и мечети, которые сосредоточивали не только религиозную жизнь. Мечети исполняли на пртяжении веков не только религиозную роль, это было место встречи и обмены взглядов. Лишены избирательного права Татары именно в мечети располагали заменстелем своего собственного самоуправления в голове с имамом. Это было центральное место где происходила политическая жизнь. Не без причины Чижевски в своём *Альфуркане *требуя разрушения мечети писал „татары имеют там свои сеймы, а кто знает о чём они советуют”.

Работу заключает десять приложении помещаются там м.п. рисунки XIX вечных архитектонических планов мечети табель действующих мечети и их жертвователей (на сколько было возможно это установить) дату постройки. Одним из приложении является найдено завещание полковника Скирмунта с 1786 года. Последнее приложение это карта поселения с изображением действующих мечети на землях бывшего Великого Литовского Княжества. Работу закрывает библиография в которой помещено список рукописьменных, печатаных источников а также литература предмету.

Aртур Конопацкй

¤¤¤

*

The first Tartar settlers came to Lithuania by the end of the fourteenth century. They received allotments in exchange for their military service. Their settlements centered around the main towns. Due to their religion, they were not given complete political rights. Their main settlements focused around the touns of Vilnus, Troki, Grodno, Minsk and Novogrod. Apart from serving in the army, the Tartars also dealt with gardening and cartering. Moreover, they soon became renowned leather makers. The Tartar communities usually occupied separate districts of the towns, known as “the Tartar backstreets”.

The Tartar settlements were created in Lithuania mainly due to Vytautas the Great, the ruler of the Great Duchy of Lithuania. It was owing to his policy that the Tartar colonization became permanent in Lithuania. In fact, the tolerant attitude of the Lithuanian rulers had a significant impact on the creation of the settlements. They allowed the settlers for example, to have their own religion. The Tartars who settled in the Great Duchy of Lithuania were predominantly the followers of the Sunni Islam. Their arrival marked the beginning of the Muslim communities in that area, which soon extended to the larger Tartar populations, forming communities and raising mosques. Until these days, there exists a conviction among the historiographers that in order to build a mosque, a royal permit had to be given and, together with a license issued by the catholic bishop of a particular district (usually, from the Vilnius district).

In this paper, I will attempt to disprove this thesis. As a result of my thorough research, I believe that no such permit was required either from the king nor the bishop. This conviction was also signaled by Piotr Czyżewski in his pasquil. What is more, also the tradition of erecting the temples may serve as a proof. In my opinion, the presumption of the demands for the license originated from the proposal voiced by the author of the pasquil. Nonetheless, there are no archive sources that could prove that the proposal was legally binding.

The Tartar temples were built of wood since it was the cheapest and most common material available. No detailed information about erecting the earliest temples prevailed until now. Nonetheless, the information at our disposal allows us to assume that the mosques were erected mainly at the expense of the whole community. We cannot also neglect the fact that the Tartars inhabited private properties as well. In such cases, the magnates offered help, by gratuitously granting the land, wood, or by endowing an imam, or a mosque with the land. The Tartars inhabiting Lithuania, being isolated from larger Muslim communities, were constantly subjected to the process of assimilation. As a result of breaking off the links with the Muslim communities, a separate section of Islam arose in Lithuania, which was directly adjusted to the Lithuanian conditions. It is impossible to ascertain to what extent the Tartars fulfilled the five pillars of Islam. We can only be sure that they cared for their religious and spiritual life. One of the examples of such attitude was the great concern for constructing new temples, or attention paid to the scriptures. The Tartars abandoned their language (as well as its numerous dialects) quite early. As a result of this there arose a problem in what way should the scriptures be read so that it would be clear and understood by all the followers. Therefore, the translations recorded in Polish and Belorussian with the use of the Arabic alphabet appeared. While compiling their scriptures, the Tartars made use of Christian writings, deleting those fragments that were superfluous, or incompatible with Islam. As a result, a specific kind of religious manuscript writing was created. In this way, until the early twentieth century, the scriptures like Kitabs, Hemails and Dalawary (rolls of letters usually buried into tombs) came

¤¤¤

into existence. Furthermore, as early as in the 16^th century, the Qur’an was translated into Polish and was included into the so called tafsirs. However in most of these texts, the authors remain anonymous.

The Tartars were also renowned healers. They healed with the help of the magical formulas written in Arabic on the so called niuski (fragments of paper). Then, they were either burnt or dissolved in water and drunk in order to obtain the desired healing effect.

In the early 16^th century, there were attempts to run a mission among the Muslims. For this particular reason, the Jesuit missionaries prepared a special prayer book. Written in Polish and Arabic-Turkish, it was supposed to be distributed among the Tartars. The mission turned out to be a failure and, as a result, was soon abandoned.

The seventeenth century, being the period of the Counter-Reformation, affected, even though to a small extent, also the Tartar community. In fact, during that period, the only act of aggression aimed at the Islam community in Lithuania was the demolition of the mosque in Trakai and burning down of the temple in Solkinniki.

The Tartars, living in the Christian state, very often converted onto Christianity. The difficulties in preserving contacts with other Muslims, as well as great distance from them, were the main causes of abandoning Islam in favor of Christianity among the Lithuanian Tartars. As a result, by the end of the 19^th century, two of the Tartar settlements, from Studzianki and Winksznupie, at first decreased drastically, and then completely assimilated into the local community. Abandoning the religion of their ancestors was considered by the Tartars to be a disgrace and led to social ostracism and exclusion from the community. The Tartars scorned the apostates and sometimes even resorted to battering them or to invading their homesteads.

The spiritual leader of the Muslims was an imam, also referred to as mullah. Normally, it had to be a Tartar bestowed with the privileges of the Lithuanian dukes, and was elected by the whole community (the so called dzemiat). He was to be a trustworthy person, familiarized with the religious rules, and was to be able to speak Arabic. In the Polish-Lithuanian state, imam usually also functioned as an official who swore in, or collected taxes from the community members. An imam lived of donations from the congregation and since the nineteenth century he received a state salary (from the Russian Empire), as well as profits from the land and the financial funds owned by the whole community, the so called wakuf. Quite often, the Imam served also as a witness to signing agreements or wills by the community members. He also used to be a safe keeper of valuables. As a matter of fact, the election of the Imam depended solely on the will of the community and, despite of the fact that since the 19^th century the community formally was subjected to the Taurican Mufti, it was not restricted whatsoever.

The fate of the collapsing Polish-Lithuanian Commonwealth affected also the Tartar community. They actively fought for the country, taking part in the Kosciuszko Uprising and then in Napoleonic Wars. As a result of the partitions, the overwhelming majority of Tartars found themselves under the Russian rule. Only a small group of them lived under the Prussian rule.

In the nineteenth century, the Russian Empire put the Muslims’ affairs in order by passing several laws. One of them appointed the office of the mufti in Crimea, who controlled the muslims from the territory of the so called Western Krai. This dependence was purely formal. By and large, the Tartars inhabiting the historic territories of the Great Duchy of Lithuania had a rather large religious autonomy. It permeated mostly in the ability to independently elect an imam (mullah).

¤¤¤

As a result of uprisings in which Tatars took part, especially after 1863, many religious manuscripts were confiscated. They were written in Arabic alphabet but contained polish some words or phrases.

The period of partitions signaled also the changes among the Muslim community caused by the property right policy. Many Tartar families, unable to meet the new trends in agriculture, were forced to sell off their properties and move to the cities. The majority of them found their jobs as public clerks on different levels of the civil service. Many Tartars also joined the army. This period was also marked by extensive interactions with the Tartar community from Kazan and Crimea. The best evidence of these contacts was the printed religious literature in the form of Qur’ans and tafsirs imported from there.

The muslim community survived until the end of the 19^th century in a fairly good state. This was possible mainly due to the Muslim neighborhoods and mosques. Over the centuries, they served not only as the religious centers, but also they were the meeting venues, where the community members could exchange their views or beliefs. The Tartars, depraved of the full public rights owing to their faith, created their own substitute of self-government with an imam as its head. As a result, the mosques served as centers of the political life as well. Therefore, it was not unreasonable that Czyżewski wrote in his pasquil titled Alfurkan, calling for tearing the mosques down: “The tartars have their own governments and who knows what they are deciding upon there…”

This dissertation was enriched with the copies of the layouts of the nineteenth century mosques, as well as the overall table of their founders (provided that it was possible to establish them), the date of construction, and the will of the colonel Skirmunt from 1786.

Furthermore, a map of the settlements along with the images of Tartar temples that existed on the territories of the Great Duchy is included. The whole text is accompanied by a complete bibliography of the manuscripts, printed sources, as well as the specialist literature on this subject.

Translated by Karolina Konopacka

¤¤¤

*

ç9ş²²’ ¹i:’9äi² ¾’i¾9l 99” .²⁄ 9¹ää²² ¾i:il²’ ¾¹i⁄²’ 9θ⁄ ç~¹ä²’ ý9¾²’ 9 9θ⁄ çş’9²’ ý9¾²’ ýiş

q=’ ¹a˚

Sş¹¾a „9’9” .²⁄ çs²9a⁄ l⁄ş 9θ⁄ çş’9²’ ý9¾²’ 9=’9” yϓ ¹i:’9äi² .²! 9¹ää²’ ý9:A9ä~a²’ S;’9” ›¹ç

›ç9:²ϓ y⁄’9: yϓ y~¹~” S²θş ÷ý²9ä9 ¾i~i;9²’ ÷’l²ş²’ S9⁄ çsä¹:A9ä~a ÷⁄açä9 .¾i9²~⁄²’ çsäal=

z:ai˚ ç² .”9¹ää²’ ¾¾ý”” ¸-ş ÷ϓ9⁄˚ ÷’l²ş²’ α:œ ý⁄ ¾²aϔ:a ›’ýç” yϓ l99ç9ϓ9:9 ›“~:ia ›9:l99ç ›y²99ä

¾⁄’9ý²¹ş 9¹ää²’ A9=:’ ›¾i9²~⁄²’ ¾al=²² ¾ϓ¹ee¹ş9 .¾ϔ²ä=a²’ çsä:¹il şş~ş ¾²a¹²²’ ¾i~¹i~²’ çs¾9¾⁄ 9¹ää²’

.l9²ç²’ ¾=¹şlş ¹˝¾⁄6 ’99säη’ ¹a² .ç;¹eş²’ ÷¹ş9⁄ ¾l¹i¾9

zşa” ›Aä~¹i~ Seϔş9

.ç9ş²²’ ¹i:’9äi² ¾’i¾9l ç²¹⁄ 9ş²e’ çä¹äiϓ Seϔş 9¹ää²’ ÷¹:A9ä~a

÷a¹¾

˝6¹Μa9 .9¹ää²’ ýiA9ä yϓ ¿²¹ş²’ 9Λe’ ýii:’9äi²²’ ç¹²⁄²’ za¹~ä² ý¹² ç¾’9²’ yϓ .¹˝a;’l ¹i:’9äi² yϓ 9¹ää²’ ý¹Aiä~’ yϓ ‘9:A9ä~’ ýi:²’ 9¹ää²’ ýa çª⁄e’ l’9~²’ ý¹²9 .9¹=²’ çs:il .²⁄ ›¹¾ş²¹ş 9¹ää²² ç¹²⁄²’ za~ l¾ϓ ›“²: .²⁄ yϓ ¾ia”~e’ ÷¹⁄açä²’ l9ç9 ¾i’lş² 9¹ää²’ ›69œ S9a9 z’ 9” l¾² .¾’:~²’ ýia²~a²’ ýa ç9ş²²’ ¹i:’9äi² ¾i¾9l “¹:œ .lç¹~a ›¹:ş9 ÷¹⁄aäça ýi9²ä ýa A¾ϓ’9 ¹a9 9ş²” ¹˝i9ää ‘˝l’l⁄ä zşaä² ¹˝⁄i9~ ÷läa’ yä²’9 ›¾¾A:a²’ “²ä ¹˝ei” ¾ϓ¹ee¹ş lç~a ›¹:ş² y²²a zi9aä .²⁄ S9a⁄²’ şç9äi ý¹² A:”ş ›’:œ ¹:a9i .ä⁄ ýi=99a²’ ýiş l¹¾ä⁄’

.(ç9:²ϓ ¾⁄A¹¾a ¹˝ş²¹= ÷:¹² yä²’) ¾i:⁄a²’ ¾⁄A¹¾a²² y²i²9Λ¹²²’ e¾~e’ ý⁄ ¾9l¹a ¾a=9² ç² A:”ş l¾ä⁄” ›qa⁄äa²’ yΜ⁄ş ÷¹ç9=a .²⁄ ˝’›¹:şϓ .¾i9ª:²’ α:œ 9⁄l S9¹⁄”~ ›¾iΜ⁄ş²’ ¾¾99²’ α:œ yϓ Aä¾²⁄a yϓ y²~ϓýiý² 9ä9iş l¹¾ä⁄6’ ‘:s² za’ ² l¾9 .e¾~e’ 9” “²a²’ ýa zi9¹aä²’ α:œ SΜa² ¾˝ ç¹⁄ “¹:œ ý²i

.¾i9ª:²’ α:œ ý”Aş .²⁄ Si²l² ¹:ϔ⁄~i lç¹~a²’ ›¹:ş l:⁄ ‘˝l;¹~ ý¹² y:²’ li²¾ä²’ ý” ›“²: .²! ee” .¹¾i;¹çs²’ y” lç9ä 6 Κi⁄ ›¾i;¹çs²’ ¾¾²⁄a²’ α:œ e²9a A²¹¾ ¹a .²⁄ y:ş ÷¹ş²Aäa²’ α:œ l9ç9ş l¹¾ä⁄e’ ý”ϓ ›yi”9ş9

.¹˝i:9:¹¾ ¹˝aý²˚a ý¹² zi9¹aä²’ α:œ .²⁄ S9a⁄²’ ý” ÷şΜä ¾¾Λ9a ¾iϔiη9” 9l¹aa y” ýe’ .ä⁄ eθä²ä ç² .¹˝⁄9iη ›¹:ş²’ l’9a 9Μ²” A:9²²9 9i=9²’ A:aΜ² şθ=²’ ýa 9¹ää²’ lç¹~a ÷i:ş

¾i²¹ç²’ ¾l⁄¹~aş ÷liη lç¹~a²’ ý” .²! 9iθä ¹:ili” ýiş ¾9ϓ9äa²’ S;6l²’ ý²² ›lç¹~a²’ S;’9” ›¹:ş S9⁄ ÷¹a9²⁄a ‘9al¾ Κi⁄ ›¹i:=” ÷¹:99¹ş² ¾a¹=²’ ¹säi²²a l9⁄ä ý²¹a” yϓ ‘9:²~ 9¹ää²’ ý” ¾¾i¾⁄ Sœ¹çä çiAä~: 69 .S²²

›¹:ş² 99e’ e¾9 9” ç¹a½² ¾iϔ¾9²’ ÷’l⁄¹~a²’ çil¾äş 9” şθ=²’9 99e¹ş ç9şä²’ qi9A ý⁄ ý9⁄²’ li 9¹ää²²

.lç~a

¾9aä~a ¾i²a⁄² –ç9=e’ ¾a²~a²’ ÷¹i²¹ç²’ ý⁄ ýili⁄ş çs:9²² ¹i:’9äi² yϓ ‘9:A9ä~’ ýi:²²’ 9¹ää²’ 99⁄ä

¾ϔ²ä=a ¾¾9ϓ ÷9sª ›ç9=e’ ¾a²~a²’ ÷¹⁄aäça²’ ça Sa’9ä²’ Sş~ çA¾ä² ¾çiä:²9 .çaäça²’ yϓ 9¹sa:e’ ýa 9¹ää²’ ç9¹a ¾ç9l y” .²! çýç²’ Si⁄ä~a²’ ýa Κi⁄ .¾i:’9äi²²’ e99ª²’ ç;”ä² ¾˝ ²’l⁄a ¹i:’9äi² yϓ ç”~e’ ýa “²: .²⁄ 6˝ ¹Μa9 ¾i⁄99²’9 ¾i:il²’ çsä¹i⁄ş ‘9a䜒 9¹ää²’ ý” Aaýç çiAä~: ¹a S² .ça=²’ ç”~e’ ý¹²9”

.¾i:il²’ 99a:²’ .²⁄ çsa9⁄9 lç¹~a²’ ›¹:şş ¿²¹ş²’ çsa¹a䜔

¾›’9¾ ¾iϔi² ¾²e⁄a ÷9sª “²:² ¾˝ çiä:9 .˝’lç ˝’9²şa (÷¹çs² ýa Aä9⁄ ¹a9) ¾i²ae’ çsäs² 9¹ää²’ “9ä

¾il:²9ş²’ ÷¹aç9ä²’ ÷9sª ‘:s²9

.ýi:a9a²’ çiaç Sş¾¸

ýa ¾a9sϔa9 ¾⁄e’9 ý9²ä Κi⁄ş 99a:²’

.¾iş9⁄²’ ¾ilçşe’ S¹a⁄ä~!ş ¾i~99”ş²’9

¾i999e²’ 9i= ›’ýçe’ e:⁄ş ‘9a¹¾ Κi⁄ ›çsa9a: çiaçä l:⁄ ¾i⁄i~a²’ ÷¹ş¹ä²²’ ýa 9¹ää²’ l¹ϔä~’

.ä⁄9 9⁄:²’ ‘:œ .²⁄9 .¾i:il²’ 99a:²’ ¾ş¹ä² ýa ýi⁄a ç9: l´ ç¸ 9 ›“²:² ¾˝ çiä:9 .ç”~e’ ça ¾a;”äa²’ 9i=9

¾:9ϓla ý9²ä ¹a ¾l¹⁄ S;¹~9 e;¹ϔ²) y9’96l²’9 ›S¹a⁄²’9 ›²*ş¹ä²²’ *SΜa 99a: ÷lç9 ›ýi9θ⁄²’ ý9¾²’ ¾i’lş

.(99ş¾²’ yϓ

S9sça e²9a Sş¾ ýa ÷9θ˚: l¾9 .9¹ää²’ ýia²~a²’ çç¹si “y9ää²’ ý¹¾9ϔ²’” ý’9:⁄ ÷⁄ä yl:²9ş y9⁄η Sa⁄ :Si9²~¹ş²’¹

.y²~ϓýiý² 9ä9iş” 9¹⁄ä~a²’ ç~e’ ÷⁄ä ¹a² ›¾l¹ş⁄²’ ç9¾A² ÷¹⁄99η .²⁄9 ›÷’9a¹sa 9a¾ .²⁄9 ›¾i¾9η ÷¹ϓ’9=9 9iA¹~” .²⁄ *ş¹ä² *e´²9a ç9ä⁄’²

.²⁄ ç9ä⁄’ ˝¹ei”9 .›¹a~²’ .²! la⁄a S9~9²’ l9⁄a S9⁄ ¾i9⁄η ¾lia¾ ý⁄ ¾i¹:² α:œ9 “¿l’9ia” .⁄li ¹a .²⁄ ç9ä⁄’ ý¹² ¹˝ei”9 .(z²! ý’9iç²’9 ç¹äie’9 ýiý9⁄a²’9 ›e9ie²’9 ›ýil²’9²’ ç’9ä⁄’ SΜa) y¾”=e’ “9²~²’9 çi¾²’ S9⁄ ýi⁄ϓ¹i²² ÷¹aç9ä

ş¹ä² .a~i ¹a .²! çe9 ¾il:²9ş²’ ¾s²²’ .²! 9θ⁄ çl¹~²’ ý9¾²’ ¾i’lş yϓ ý”9¾²’ çç9˚ä ›“²: .²! ¾ϓ¹ee¹ş

.³9i~ϔä²’

.ýi²9sça 99a:²’ α:œ çª⁄a 9ϔ²9a y¾ş ›ç¹⁄ S„ ²θş9

¾i¾99 9;¹a¾ .²⁄ ¾iş9⁄²’ ¾s²²¹ş ¾i9⁄~²’ ÷¹ϔa9²’ ý9şä²i ‘9:¹² Κi⁄ ýiç²¹⁄a² ˝¹ei” 9¹ää²’ 9säη”

¹˝ş²A Aş9η çΛ ýa9 ›¹a²¹ş ¹s⁄¾: 9” ÷¹a¹a¾²’ α:œ q9⁄ş ý9a9¾i ‘9:¹² Κi⁄ ›:i9¹⁄ä²’ 9” *y²~9:²¹ş *e9⁄i ¹aş

.›¹ϔθ²² “²: Sçe9 ›ýia²~a²’ ýiş ¾i9iθşä ÷¹Μ⁄ş S¹~9e ÷69¹⁄a “¹:œ ÷:¹² ›9θ⁄ çl¹~²’ ý9¾²’ ¾i’lş yϓ

ý” 99äϔa²’ ýa ý¹²9 ›¾i²9ä²’-¾iş9⁄²’9 ¾il:²9ş²¹ş ş9ä²a ÷’9²a ş¹ä² 9ie⁄äş ¾i⁄9~i²’ ¾i²¹~9e’ ÷a¹¾

.¾²9¹⁄a²’ ý⁄ y²=ä²’ çä ¾i²¹~9e’ ¾²a⁄²’ Sθϓ şş~ş ý²²9 .9¹ää²’ ýiş ş¹ä²²’ çý9i çş¹~²’ ý9¾²’ yϓ ¹˝a¹⁄ ý9Λ”Μ²’ ş9⁄ ýa ¹s¾ϓ’9 ¹a9 ⁴llçä²² ¾;9¹:a²’ ¾i²i²9Λ¹²²’ ¾~i:²²’ ¾²9⁄ ›¹:Λ”

¾i²¹ç²’ le li⁄9²’ ›’lä⁄e’ ý¹² ›¾¾i¾⁄²’ yϓ .l9l⁄a S„ ²θş 9²9 ¹˝ei” ¾i9ää²’ ÷¹⁄aäça²’ ÷9Λ”ä ›9θ⁄

.y²i:²²9~ yϓ 9=” q9⁄9 y¹²’9ä yϓ lç~a çlœ ý⁄ ¾9¹ş⁄ ›¾ş¾⁄²’ “²ä S”= ›¹i:’9äi² yϓ ¾ia”~e’ ç~¹θ²’ 9¹ää²’ l⁄˚ş ý¹² Κi⁄ .¾i⁄i~a²’ ¾:¹il²’ .²! ›¾i⁄i~a ¾²9l yϓ ý9θi⁄i çs:9² ›9¹ää²’ S9⁄ä ¹a ¹˝ş²¹= ç”~e’ ý⁄ ýii:’9äi²²’ 9¹ää²’ y²=ä² ¾i~i;9²’ ş¹ş~e’ ýa ›çs⁄a Sa’9ä²’ ¾ş9⁄a9 ýi9=e’ ýia²~a²’ ý⁄

¾„9iä9ş yş9:ý~²:iϓ9 y²:¹iýl9ä~ yä:A9ä~a yϓ 9¹ää²’ l’l⁄” ÷²›¹eä ›“²:² ¾çiä:9 .¾i⁄i~a²’ yϓ S9=l²’9

.9θ⁄ ç~¹ä²’ ý9¾²’ ¾i¹s: ça ¾i²⁄a²’ ÷¹⁄aäça²’ ça ÷çal:’9 ¹˝i;¹s: ÷²⁄ae’ ý” .²! ¾⁄9¹~äa ýa çs:il ý⁄ ýi²9⁄äa²’ :ş:9 ›¹a¾! .²! l¹¾9 9¹⁄²’ .²⁄ ˝¹Μ⁄şa çsϓ”~” ýil ý⁄ y²=ä²’ 9¹ää²’ 9şä⁄” ýi²9⁄äa²’ ›69œ ye’9” S”ä⁄’9 9ýsş ‘9a¹¾ ¹˝:¹i⁄”9 ›çs:il ‘9:¹= ýa ça ›’9lý!ş 9¹ää²’ Sa¹⁄ä ¹a² çaäça²’

.¾9¾²¹ş çs⁄¹e=e ¹˝i9ää ç¹ae’ ý9²i ý” şç9äi ý¹² ›¾˝l¹⁄ .”a͊ ²¹ş ¹˝ei” ş¾²i ý¹² ¹a² ¹˝a¹a” ýia²~a²² y⁄99²’ çi⁄ý²’ ý¹²

›ç¾’9²’ yϓ .÷¹iaiýl²’ Ai²⁄ q²Ai ¹a 9” S²² ¾i²¹ç²’ Sş¾ ýa Aş¹=ä:’ çäi ý¹²9 y:’9äi²²’ q9l²’ ¾²ý:aş ¹˝=9ş~a ç~¹ä²’ ý9¾²’ ::a ç9¾²’ ¾i⁄¹: yäϔaş ¹˝ia~9 ¾i²¹ç²’ q¹⁄²! ç=9 ¾i²¹ç²’ ¾l’9e ¹˝i²² ¹˝⁄ç’9 ç¹ae’ ş¹=ä:’ ý¹²

.S¹²ηe’ ýa S²η y”ş Aa¹ae çaäça²’ ş¹=ä:’ ýa l⁄i ç² ‘:œ ý” 6! ›9θ⁄ ¹˝a²a ý9²i ý” Ai²⁄ şç9äi ý¹² ¹a² ›Aa¹²⁄”9 ýil²’ 99a”ş ¹˝a²¹⁄ ›¾¾Λ S⁄a ý9²i ý” ç¹ae’ .²⁄ ý¹² l’9ϓ” ýa ş;’9e²’ çaçş ç9¾i ý¹² ¹a² ›¹˝ϔ²⁄˚a ¹˝ϔª9a ¹˝ei” ç˚ ¹ae’ ý¹² ›¾i:’9äi²²’-¾il:²9ş²’ ¾²9l²’ yϓ9 .¾iş9⁄²¹ş

.²⁄ ¹˝:aä9a ý¹² ¹a² .¾i²¹ç²’ l’9ϓ” ¹sa9şi yä²’ ¹i¹a9²’ 9” l9¾⁄²’ çi¾9ä .²⁄ ‘˝lœ¹η ç¹ae’ ý¹² ¹˝ş²¹=9 .¾i²¹ç²’

.¹s² ¹˝ªϓ¹⁄9 ç;¹ϔ:²’

Sş¾¸

ýa) ¾²9l şä’9 A² e¸9a˚

›9θ⁄ ç~¹ä²’ ý9¾²’ ::a9 ›¾i²¹ç²’ ç²ça ÷¹⁄9şä .²⁄ ç¹ae’ y¹⁄

.e¹¾9e’ y” ¾i²¹ç²² ¾²9²aa²’ ¾i²¹a²’ qil¹:a²’9 ye’9e’ z¹ş9” A²=li ý¹² ¹a² .(¾i~99²’ ¾i99A’9şae’

l”ş²’ Sç” ýa ‘9²ä¹¾ l¾ϓ ¹˝ei” y9ää²’ çaäça²’ .²⁄ ‘˝9Λ” y:’9äi²²’ yl:²9ş²’ e²⁄²’ 9¹is:! 9iaa² ý¹²

lç9 ›çi~¾ä²² ¾çiä:²9 .÷9¹ş¹:9ş ý9i²ş¹: ş99⁄ yϓ ¹˝¾⁄69 9²ý~9i²~9² ¾e¹ϔä:! yϓ ‘9²9äη’9 ›S¹⁄’ ϓ S²θş ç²⁄²’ ÷⁄ä çs:a ¾9isa ¾⁄9aça ÷η¹⁄ ¹a² ›y~99²’ ç²⁄²’ ÷⁄ä çs~ϔ:” 9¹ää²’ ýa ¾¾⁄¹~²’ ¾iş²¹s²’

.y~99”ş²’ α:œ çl⁄! .¾l⁄ ýi:’9¾ ¹s:~ş ýia²~a²’ ý99η ¾i~99²’ ¾i99A’9şae’ ÷aª’ : ›9θ⁄ ç~¹ä²’ ý9¾²’ yϓ

.a~ä ¹a y⁄’9: .ä⁄ ¾ia”~e’ ý99θ²’ .²⁄ 9Ai~ y:²’9 ç9¾²’ ¾i⁄¹: yϓ yäϔa²² ˝¹şä²a ¾a¹¾! ý¹² ýi:’9¾²’ Κi⁄ ›¾ä⁄ş ¾i²²η yäϔa²’ şä²a² ¾i⁄ş¹ä²’ α:œ ÷:¹² .¾i~99²’ ¾i99A9şae’ ş9= .a¾” yϓ ¾iş9s²’ y’9²ş 99ae¹ş q²⁄äi ¹aiϓ ¾iä’: ¾i²”¾ä~!ş 9iş² l„ ⁄²9 ç9ş²²’ ¹i:’9äi² ¾i¾9l² ¾i=i9¹ä²’ qA¹:a²’ y:A¹¾ 9¹ää²’ y´ ª⁄˚

.˝¹iä’: (”˚a²’) ç¹ae’ ş¹=ä:’ .²⁄ çsä9l¾aş ¾i²”¾ä~e’ α:œ ÷²Μaä9 ¾i:il²’

Siä9ä ç¹²⁄”) *li9çä *SΜa ¾²a ÷’: ÷¹ϔ²9a “¹:œ *ş¹ä² *e²9a² ¾ϓ¹ee¹ş .ç”⁄e’ 9i~¹ϔä9 ý”9¾²’ ÷¹ş¹ä² .²⁄ ç²¹A²’ ¾›’9¾ “¹:œ

.(¾a¹= ÷’9²a ş¹ä²) S¹a⁄²’9 ›(ý”9¾²’

.9=” 9²ä ‘˝9A~ ‘˝9~ϔa ý”9¾²’ ý⁄ ¾i¹:² 9œ9 *9i~ϔä *³

ý¹aie’ ›¹i⁄! 9” Κ⁄ş²’ ¾ş¾⁄ş SΜaää9 (y²i²9Λ¹²²’ ›¹i⁄e’ 9” y²i²9Λ¹²²’ llçä²¹ş ¹˝ei” e9⁄ä9) llçä²² ¾;9¹:a²’ ¾²9⁄²’ ⁴

.1648 ¾:~ ¹˝a¹⁄ ý9Λ”Μ²’ ş9⁄ ¾i¹s:² 6˝ 9a9 (15631545) ÷:9ä çaça ýa ¾˝ i’lş y²i²9Λ¹²²’

ýa 9iΜ² ¾9l¹aa ÷aä ý” ›1863 ç¹⁄ l⁄ş ¹ai~ 6 ›9¹ää²’ ¹siϓ “9¹η yä²’ ÷¹⁄’9a²’ ¿;¹ä: ýa ý¹²

.¾il:²9ş²¹ş Saç²’ 9” ÷¹a²²²’ 9⁄ş ça ¾iş9⁄²’ ¾ilçşe¹ş ¾ş9ä²a ÷:¹² yä²’9 ¾i:il²’ ÷¹A9A=a²’

›“”ae’9 ye’9e’ ¾i²²a ¾i¾⁄” ¾~¹i~ ý⁄ ÷çä: ˝¹ei” ç²~a²’ çaäça²’ yϓ ÷’9isäş çi~¾ä²’ ¾9äϓ ÷ýiaä çsie’9” çiş² çs⁄ϓl ¹aa ¾⁄’9ý²’ ýa ¾lilç²’ A¹a:e’ ¾ş²’9a ¾i9ää²’ ÷”;¹⁄²’ ýa 9iΜ² çAä~ä ç² Κi⁄ 9iΜ²²’ q⁄ä²’ ¹a² ›¾i:la²’ ¾al=²’ yϓ ¾ä9¹ϔäa ÷¹ç9lş9 ýia¹⁄ ¾şä²² ‘9²a⁄ 9¹ää²’ ýa 9iΜ² .ýla²’ .²! S¹¾ä:6’9 ‘:œ .²⁄ Si²l Seϓ”9 ›ç9¾²’9 ý’ý¹¾ y⁄’9: 9¹ää ça S⁄¹ϔä²’9 Sa’9ä²¹ş ¾9äϔ²’ α:œ ÷ýiaä ¹a² .yiç²¹ş çs:a

.y⁄’9:²’ “²ä ýa ¾al¾ä~a²’ 9i~¹ϔä²’9 e⁄¹aa²¹ş SΜaäa²’9 ç9şAa²’ y:il²’ şle’ 9œ Sa’9ä²’

¾ia”~e’ ›¹i⁄e’ l9ç9 Seϔş ¾i⁄i9e’ ýa ¾²¹⁄ş 9θ⁄ ç~¹ä²’ ý9¾²’ ¾i¹s: .ä⁄ ¾a²~a²’ ¾i²¹ç²’ ÷η¹⁄ ý²¹a” ÷9ϓ9 ¹a:!9 ›ş~⁄9 ¾i:il²’ ý²¹ae’ A¾ϓ çi² ›ý99¾²’ 9ş⁄ ›ý²¹ae’ α:œ ÷9ϓ9 l¾ϓ ›lç¹~a²’9

.÷’l¾ä⁄a²’9 ›’9e’ ý9²l¹şäi ‘9:¹² Κi⁄ ¾i²¹ç²’ l’9ϓ” ÷¹⁄açä²

.²⁄ ý¹²9 yä’:²’ ç²⁄²² 9¹=²’ çs²ilş ›çsä:¹il şş~ş ¾²a¹²²’ ¾i:la²’ q9¾⁄²’ ýa ýia99⁄a²’ ›9¹ää²’ ý9’ ² ş9sä~a²’ ýa ý²i ç² ‘:s²9 .¹˝ei’ ¾i~¹i~²’ ¾¹i⁄²² ý²’9a lç¹~a²’ ÷²Μa ›y²¹ä²¹ş9 .¹˝a¹a! yä’:²’ ç²⁄²’ ‘:œ ç”9 çsäa9²⁄ 9¹ää²²” :S¹¾ Κi⁄ ›lç¹~a²’ α:œ 9ialä² “ý¹¾9ϔ²’” ¾:9:⁄a²’ ¾i;¹çs²’ Aä¾²⁄a yϓ y²~ϓýiý² 9⁄li ý”

.”…“¹:œ ý999¾i ‘:¹a y9li ýa9 ›¾a¹=²’ ý⁄ ÷¹a9²⁄a y9⁄i S9lçş9 ›9θ⁄ ç~¹ä²’ ý9¾²’ lç¹~a ›¹:ş ÷¹A9A=a ýa z„ ~:ş ¾~‘9l²’ α:œ ÷i9Λ”˚

.1786 ç¹⁄ yϓ ÷:9a9²~ Si:i²9²²’ ¾ia99 ››¹:ş²’ zi9¹ä9 ›lç¹~a²’ α:œ y~~9a

÷¾⁄²” ¹a²9 .ç9ş²²’ ¾i¾9l²’ qA¹:a yϓ ÷lç9 lç¹~a² 99a9 ÷¹:A9ä~a²’ ¾A9¹= ÷ϔie” ˝¹ei”9

‘:sş ¾aä=a²’ ÷¹ş¹ä²²² ¾ϓ¹ee¹ş ¾⁄9şAa²’ 9l¹aa²’9 ¾i9li²’ ÷¹A9A=a²’ çç’9aş ¾²a¹² ¾a;¹¾ ¾~‘9l²¹ş

.ç9e9a²’

ç’9 çl” ei²”ä²¹ş “9¹η

¤¤¤

Indeks osobowy

W indeksie nie uwzględniono nazw własnych występujących w przypisach, bibliografii oraz w aneksie.

A

Abdullah, zm. przed 570 r., ojciec Muhammada 59

Abraham, prorok, żył na przełomie 2–3 tysiąclecia p.n.e. 70

Abrahim Tymirczyc, pisarz tatarski, XVI w. 39

Abrahimowicz Obduła, chorąży syn Tymirczyca 39

Abramowicz Alej, muezin klecki XIX w. 140, 186

Abu Bakr, właśc. Abd Allah ibn Usman Abu Kuhafa (573–634), I kalif 61, 132, 133

Abu Dauda, teolog muzułmański 65

Abu Hanifa an-Numan ibn Sabit, teolog muzułmański (699–769) 63

Abu Nasr al-Saraj, sufi 89 Achmatowicz Jarosz, XVII w. Achmatowicz Mustafa Murza 161 Achmatowicze, ród 184 Adrahimowicz Bogdan, XVII w. 115

Adzikiewiczowa z Baranowskich Milosia, molina, XVII w. 95

Ahmad ibn Hanbal asz-Szajbani, teolog muzułmański (zm. 855) 63

Aleksander II, car Rosji (1818–1881) 164

Aleksandra Olgierdowiczówna 31

Aleksandrowicz Abraham, kopista 150, 159 Aleksandrowicz Dawid, imam z Dowbuciszek

198

Aleksandrowicz Mustafa 11, 90, 143, 146

Aleksandrowicze, ród 184

Ali, właśc. Ali ibn Abi Talib zięć Muhammada, IV kalif (ok. 600–661) 61

Alikiecz Bekimowicz, kniaź XVI w. 94

Al-Muzzyyin, mistyk suficki 90 Amina, matka Muhammada 59

Andrejewiczowa, ziemianka XIX w. 186 Anifa z Kusztyńskich Krynicka vel Marja Jó-

zefa, XIX w. 181, 182

Anna Danuta Kiejstutówna, księżna mazowiecka (zm. 1448) 31

An-Nassari, teolog muzułmański 65 Antonowicz Anatol, orientalista 129 Arapow Jurij, historyk, prawnik 13 Assanowicz Abraham, kniaź 84 Assanowicz Achmieć, imam, XVIII w. 86 Assanowicz Amurat, kopista 152 Assanowicz Bogdan, kniaź 135 Assanowicz Szaban, imam 135

Assańczuk Adko, kniaź marszałek tatarski 39

Assańczuk Machmet Ułan, kniaź 39 Assańczuk Majko, kniaź, marszałek tatarski

39

At-Tirmizi, teolog muzułmański 65 Azulewicz, autor Apologii, XVII w. 10, 79,

129, 201

Azulewicz Abraham, wójt 187

Azulewicz Jakub, żołnierz, szef pułku, XIX w.

186, 187

Azulewicz Maciej, rotmistrz, XVIII–XIX w.

161, 186

Azulewiczowie, ród 186, 187

B

Bairađauskaitë Tamara, historyk 13, 93, 172,

184

Bajraszewicz Aleksander, XIX w. 96 Bajraszewscy, ród 184

Bajraszewski Abraham, imam (zm. 1893) 196

Bajraszewski Chusejin 180 Bajraszewski Jakub, imam 188

Balcerowicz, mieszczanin miński, złotnik, XVII w. 46

Baltazar Hostovinius, jezuita, XVI w. 127 Baranowscy, ród 112, 192, 196

Baranowska Aisza, żona Samuela Józefowicza, XIX w. 189

Baranowski Dawid Murza 96 Baranowski Eliasz, kapitan, XIX w. 191

Baranowski Jan Murza Tuhan, asesor sądu grodzieńskiego 184

Baranowski Janusz Murza, pułkownik, XVIII–XIX w. 162

Baranowski Józef, porucznik 36 Baranowski Mustafa, generał, XVII w. 112

Bartoszewicz Julian, historyk (1821–1870) 9,

10, 21, 25

Bazarewicze, ród 184 Bazarewska Zofia, XIX w. 192 Bazarewski Józef, XIX w. 192

Bazarewski Mustafa, imam (zm. 1830) 194 Bazarewski Rafał, pieczętarz 68

Bielak Józef, generał (1741–1794) 84, 85, 161

Bielak Mechmet, XIX w. 192 Bielakowie, ród 186

Bielakówna Felicjanna, porucznikowa, XIX w. 191

Bogdanowicz Abraham, imam (zm. ok. 1870) 196

Bogdanowicz Mustafa, imam (zm. 1897) 196 Boguszewicz Mustafa, imam, XIX w. 177,

178

Bohdanowicz Eljasz, XVIII w. 87 Bohdanowicz Jakób, XVIII w. 87 Bohdanowicz Murza, rotmistrz 52, 53 Bohdanowicz Wojna, XVI w. 89

Bolesław III, książę mazowiecki (1322/1330–

1351) 31

Bolognetti Alberto, nuncjusz papieski 72 Borawski Piotr 11, 12, 21, 32, 33, 37, 39, 40,

42, 43, 48, 50, 52–56, 58, 67, 75, 77, 80, 112,

114, 128, 166

Borzymowski, ziemianin słonimski, XIX w.

173

Brykowski Ryszard 11, 98, 99, 101, 102, 104 Buczacki Adam, porucznik, XVIII w. 86

Buczacki Jakub Murza, sędzia pokoju, XIX w. 162, 184

Buczacki Jan Murza Tarak, XIX w. 10, 135, 137, 139

Buczacki Selim 137

Budny Szymon, tłumacz Biblii (1550–1593)

131, 155

Bułhakowie, ród 77

C

Camblak Grzegorz, metropolita (XIV–XV w.) 34

Chaleccy, ród 150

Chalecki Abragi (Abraham), kopista 133 Chalecki Jakub, kopista 133

Chalecki Jan, wójt miński w 1620 r. 48 Chalecki Leon, imam (zm. 1915) 196 Chalecki Stefan, kopista 133

Chalembek Jan, imam (zm. ok. 1808) 180 Chalima, córka Fatimy 182

Chasieniewicz Aleksander, imam (zm. 1883) 196

Chasieniewicz Ibrahim, imam (zm. 1914) 170

Chazbijewicz Selim, poeta, politolog 12, 67,

90, 91, 141, 143, 168

Chlewiński Dionizy, ksiądz, filomata 135, 137

Chodkiewicz Jan Mikołaj (1730–1781) 36 Chodkiewicz Krzysztof, wojewoda wileński

(zm. 1652) 46

Chodkiewiczowie, ród 51

Czacki Tadeusz, historyk (1765–1813) 10, 71,

79, 91, 129, 185

Czymbajewiczowie, ród 186

Czymbajewiczówna Helena 188

Czyngis-chan (ur. pomiędzy 1155 a 1167–

1227) 21–23

Czyżewski Piotr, prawdopodobnie pseudonim autora Alfurkanu, XVII w. 10, 17, 31,

32, 78–80, 98, 102, 106, 107, 126, 129, 143,

144

D

Danecki Janusz, arabista 59–61, 63, 64, 133,

141

Dawid, prorok 139

Dawidowicz Roman, XVII w. 95

Derwisz Czelebi Hadży Murzicz, kadi, XVI w. 89

Dębowski Dawid, XIX w. 182

Dikov 182

Domeyko Ignacy, filomata (1802–1889) 135–

137

Dowletjarowicz Mustafa, XVII w. 88

Drozd Andrzej, orientalista 9, 12, 74, 99, 103,

119, 120, 128–131, 135, 137, 139, 141, 149,

152, 155–159, 163, 167, 173, 196

Dubiński Aleksander 11, 58, 67, 75, 90, 166

Dumin Stanisław, historyk, heraldyk 21, 33,

40, 56, 188

Doński Dymitr (1350–1389) 23 Dziadulewicz Stanisław, genealog, historyk

(1872–1943) 92, 96

Dżanibek, syn Özbeg-chana 23, 24

Dżalal ad-Din Rumi (Maulana) (1207−1273) 90

Dżelal ed-Din-chan, syn Tochtamysza 28 Dżibril (Gabriel), archanioł 64

Dżodzi, syn Czyngis-chana (1181–1227) 23, 24

E

Ejsmont, dziekan 182

Estreicher Karol, historyk (1827–1908) 137

F

Fedorow Marianin, architekt, XIX w. 174 Fijałek Jan Nepomucen (1864–1936) 44, 106,

107

Focjusz, metropolita (?–1431) 34

Fryderyk Wilhelm II, władca Prus (1744–

1797) 17

Furs Jan Ułasowicz, wójt miński po 1655 r. 48

Fursowie, ród 77

G

Galantowski Joanicjusz 125 Garlicki Andrzej, poborca 34

Gaspryał (Gasprinski) Bej Ismael, działacz tatarski (1851–1914) 168

Getkant Fryderyk, rytownik 19, 115, 116

Giedymin (ok. 1275–1341) 27

Glińscy, ród 76

Gliński Michał, kniaź (1470–1534) 77

Gładyszewski, mieszczanin 182

Górka Olgierd, historyk 9, 11

Górnicki Kazimierz, malarz (1838−1889) 195

Grygajtis Krzysztof, historyk 10, 21, 26–29,

35–37, 105, 107, 112

Grzegorz IX, papież (ok. 1143–1241) 106

Grzegorz XIII, papież (1502–1585) 52 Gumilow Lew, pisarz 24

H

Hadidża, żona Muhammada 60 Heliaszewicz Chusejn, XVIII w. 84 Heliaszewiczowa Rejna, XVIII w. 92 Herburt Mamert z Fulsztyna, ksiądz 43 Hessen-Kostelski Friedrich, książę 182 Hodyna, kopista 159

Holszańska Anna Iwanówna, księżna mazowiecka (lata 90. XIV w.–1458) 31

Hus Jan (1370–1415) 72

Husajn, imam 61, 70

I

Ibn Arabszaha, kronikarz 23

Ibn Madżdż, teolog muzułmański 65 Ismael, syn Mustafy Szehidewicza 176 Iwan IV Groźny, car Rosji (1530–1584) 35

J

Jakubowska Felicja (ur. 1844–?) 181 Jakubowska Urszula, XIX w. 181 Jakubowska Zofia, XIX w. 181 Jakubowski Abraham, XIX w. 181 Jakubowski Chusejin 180

Jakubowski Jakub, działacz tatarski (1932–

1998) 13

Jakubowski Mustafa, imam, XIX w. 180

Jan II Kazimierz, król (1609–1672) 42, 52, 53,

107, 109, 112

Jan III Sobieski, król (1629–1696) 55, 57, 78,

186

Jankowski Henryk, turkolog 12, 55, 69, 128,

129, 131, 139, 159

Janukiewicz Alexander, XIX w. 192

Janusz I Starszy, książę mazowiecki (ok.

1347/1352–1429) 31

Januszewicz Kalina Alej, kniaź (zm. ok. 1645) 67, 110

Januszewski Abraham, imam (ok. 1766–1846)

195, 196

Jasiński Stefan, imam 18, 142, 147, 151, 159

Jezus Chrystus 65, 74

Józefowicz, rotmistrz 186

Józefowicz Samuel, major, XIX w. 189, 190 Junkiewicz Samul, XIX w. 192

Jurewicz, XIX w. 144

Jurkowski Gabriel, ksiądz, XVII w. 75 Juszyński Alej Murza, XVIII w. 91, 92 Juszyński Eljasz, XIX w. 96

K

Kalikst II, papież (1119–1124) 156

Kalikst III, papież (1455–1458) 156 Kałużyński Stanisław, ałtaista (1925–2007)

12, 23

Kaplewska Eliaszowa Szumska Chadydża, XVIII w. 67

Karczewska Netia, XIX w. 84

Katarzyna II, caryca Rosji (1729–1796) 163–

166

Kazimierz Jagiellończyk, król (1427–1492) 36, 71

Kierdej Jan, pisarz ziemski oszmiański, autor rewizji z 1631 r. 17, 37, 88

Kiszka Stanisław, biskup żmudzki (1584–

1626) 41, 51, 78, 113

Klaczkiewicz Kudas, imam, XVI w. (?) 180 Kochanowski Jan, poeta (1530–1584) 131,

158

Kołodziejczyk Arkadiusz, historyk 92, 119,

122, 143, 184, 186, 189, 192

Konopacki Ibrahim, historyk 13 Konopacki Ibrahim, imam (zm. 1870) 179

Konopacki Józef Jusuf, wydawca, XX w. 12 Konopacki Maciej 11

Konopacki Sulejman, imam (zm. 1896) 179 Konopacki Sulejman, imam od 1821 r. 179 Konrad III Rudy, książę mazowiecki (ok.

1448–1503) 31

Kontuś, postać legendarna 90, 120, 121,

123

Kopański Bogdan, historyk 105 Korycka, pułkownikowa 186

Korycki, pułkownik 186

Korycki Abraham (zm. ok. 1811) 95, 178,

189, 190

Korycki Adam, XIX w. 191

Korycki Jan, porucznik, XVIII w. 86 Korycki Mustafa, chorąży, XVIII w. 87 Kosman Marceli, historyk 73, 78, 79 Kraszewski Józef Ignacy, pisarz (1812–1887)

79

Kryczyńscy, ród 184

Kryczyński Amurat 182

Kryczyński Dawid 196

Kryczyński Dawid Murza Najman, chorąży 85

Kryczyński Jan 96

Kryczyński Stanisław, badacz tatarszczyzny (1911–1941) 10, 21, 27, 40, 74, 77, 80, 83–

85, 90–93, 95, 96, 99, 103, 104, 143, 150,

151, 153, 161, 165, 187, 198

Krynicki Zenon Aleksander, uczeń gimnazjum, XIX w. 149

Kulbicki Chazbiej, konwertyta XVII w. 77, 119 Kulbicki Józef, rotmistrz 95

Kulzimanowicz Musa, XVI w. 89

Kurakin Aleksy Borysowicz (1759–1829)

166

Kustyńska Anifa, patrz Anifa z Kusztyńskich Krynicka vel Marja Józefa

Kusztuńska Chadyża ze Szczymskich 182 Kusztuński Mustafa 182

L

Lebiedź Anifa 182

Lebiedź Fatima vel Petrunela, XIX w. 182 Lebiedź Galka vel Józefa, XIX w. 182 Leksa, syn Mansura Kijata 76

Lelewel Joachim, historyk (1786–1861) 136 Le Noble Franciszek, ziemianin na Litwie,

XVI w. 41

Lippoman Hieronim, poseł wenecki, w roku

1575 przebywał na Litwie 72

Ł

Łapicz Czesław, językoznawca 12, 55, 66, 129,

131, 138–140, 157, 159, 160

M

Macewicz 186

Maciej Miechowita, kronikarz (1457–1523) 55

Maggio Wawrzyniec, prowincjał jezuicki 73 Mahomet, wysłannik, patrz Muhammed Makowski Tomasz, rytownik (ok. 1562–1630)

49, 99

Malik ibn Anas al-Asbuhi, teolog muzułmański (713–795) 63

Malik-Basza 41

Mamaj, wódz tatarski (?–1380) 24–26

Maroszek Józef, historyk 9, 19, 30, 72, 78,

80

Mateusz z Paryża, mnich benedyktyński (1200–1259) 21

Matys Tatarzyn 30

Mendli Girej, chan (1445–1515) 26, 28, 38,

86

Michałowski Szaban 192

Mikołaj I, car Rosji (1796–1855) 166, 191,

195, 196

Milkamanowicz Borys, XIX w. 181 Milkamanowicz Elżbieta, XIX w. 181 Milkamanowicz Felicja, XIX w. 181 Milkamanowicz Józef, XIX w. 181 Milkamanowicz Sinon, XIX w. 181 Miłkowski, XIX w. 186

Miškinienië Galina (Halina), turkolog 13, 131, 139

Mojżesz 65, 139

Moniuszko Ernestyn, ziemianin, XIX w. 179 Moniuszko Paulina, ziemianka, XIX w. 179 Morawski Stanisław 143, 144

Mucha Maciej, XVIII w. 87 Mucha Szaban, porucznik 68

Muchla Mustafa, imam, XVIII w. 134, 178 Muchliński Antoni, orientalista (1808–1877)

10, 40, 53, 86, 98, 99, 101, 102, 104, 105,

128

Muhammad, wysłannik, prorok (ok. 570–632) 59–61, 63, 65, 70, 74, 126, 132, 141

Muhammad ibn Idris asz-Szafi al Kutajszi, teolog muzułmański (767–819) 63

Murad III, sułtan turecki (1546–1595) 108 Murawjow Michał, generał-gubernator wi-

leński, „Wieszatiel” (1796–1866) 164, 169 Musa Abrahimowicz, mieszczanin miński,

XVII w. 44

Muslima, teolog muzułmański 65

N

Napoleon Bonaparte (1769–1821) 162, 187

Narbutt Teodor, historyk (1784–1864) 35, 66

Noe 70

Nosowski Jerzy 126, 127, 133, 135 Nowolecki Aleksander, wydawca, drukarz 137

O

Obulewicz Mustafa, namiestnik, XVIII w. 86 Ojdarowicz Mucharem, XVIII w. 88 Okmińscy, ród 188

Okmińska Marianna (1839–?) 188

Okmiński Aleksander, imam (1756–1826)

187, 188, 192

Okmiński Eliasz, imam w latach 1791–1805 92

Okmiński Eljasz, syn Macieja, imam (zm.

1870) 188, 190–192

Okmiński Maciej (Mehmet), imam (1783–

1836) 184, 187, 188

Olejewicz Chalej, wójt jurydyki mińskiej, koniec XVI w. 48

Olejkiewicz Eljasz, imam 187 Olelkowicz Olelko 35

Olelkowicz Semen (ok. 1420–1470) 35

Oleykiewicz Eliasz 192

Oleykiewicz Mustafa 192

Oleykiewiczowa Marianna 192

Oleykiewiczówna Rozalia 192

Olgierd, ks. litewski (ok. 1303–1377) 24–27

Osman, III kalif (574–656) 132

Ostrogscy, ród 43, 47, 48

Ostrogski Konstanty Iwanowicz, hetman wielki litewski (1460–1530) 35

Ostryńscy, ród 38

Otman 41

Özbeg-chan vel Uzbek (1282–1342) 23, 24 Oziębłowski Józef, wileński litograf i artysta

malarz (1805–1878) 99

Oziulewiczowie, ród 88, 110

P

Pac Michał Kazimierz, hetman wielki litewski, wojewoda wileński (1624–1682) 77

Paweł I, car Rosji (1754–1801) 164, 166

Pociej Hipacy, metropolita (1541–1613) 117,

118

Potocki Bernard (zm. 1519) 136

Półtożycki Assan, imam (zm. 1866) 179

Przeździecki Karol, hrabia (1814–1876) 198

Przyborowski Krzysztof 79 Pułtorzycki Dawid, XVIII w. 87 Puńscy, ród 38

Pusłowski Franciszek, hrabia (1806–1874) 174

R

Rachuba Andrzej, historyk 32, 35, 40, 41, 56

Radziwiłł Dominik 97, 115

Radziwiłł Krzysztof 44

Radziwiłł Jan Mikołaj „Brodaty” (ok. 1474– 1522) 43

Radziwiłł Jerzy, biskup wileński i krakowski (1556–1600) 78

Radziwiłł Mikołaj Krzysztof „Sierotka” (1549–1616) 52, 80, 114, 115, 127

Radziwiłłowie, ród 47, 48, 51, 84, 112–115,

118

Radziwiłłówna Anna, księżna mazowiecka (1476–1522) 31

Radziwiłłówna Ludwika Karolina (1667–

1695) 115

Rahoza Michał, metropolita kijowski (ok.

1540–1599) 118

Repnin Nikołaj Wasiljewicz (1734–1801) 165

Rodkiewicz Jakub 96

Rubajowa Emina 95

Rydwanowicz Mustafa, porucznik, XVIII w. 86

Ryzwanowicz Szaban 68

S

Sanguszko, sufragan 45

Sapieha Aleksander Kazimierz, biskup wileński i żmudzki (1624–1671) 77

Sapieha Kazimierz Leon, syn Lwa (1609–

1656) 54

Sapieha Lew, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego (1557–1633) 117

Sapiehowie, ród 51, 113

Sękowski Józef Julian, orientalista, filomata (1800–1858) 136

Sienkiewicz, ziemianin, XIX w. 186 Sienkiewicz Witold, historyk 11, 12, 37, 50,

54, 56, 77

Skarga Piotr, jezuita (1536–1612) 77 Smolski Amurat, imam, XIX w. 180 Smuglewicz Franciszek, malarz (1745–1807)

99, 104

Sobczak Jacek, historyk, prawnik 11, 19, 21,

27, 37, 40, 42, 50, 55, 56, 71, 83, 88, 104,

112, 127

Sobolewska, rotmistrzowa 134

Sobolewski Jachia, XIX w. 189, 190

Sobolewski Józef, XIX w. 10, 136, 137 Sobolewski Mustafa, imam 68

Sołtan Azubek, syn Szach Achmata 38 Spanocchi Horacjusz, sekretarz nuncjusza,

XVI w. 72

Stanisław August Poniatowski, król (1732–

1798) 109, 187

Starkowski Piotr, wydawca, XVII w. 135 Starowolski Szymon, pisarz, XVII w. 127 Stefan Batory, król polski (1533–1586) 53 Sulejman Wspaniały, sułtan turecki (1495–

1566) 53

Sulkiewicz Aleksander, porucznik 150 Sulkiewiczowie, ród 96

Suter, właśc. Soter, papież (prawdopodobnie

166–175) 156

Szabanowicz Alej-Jahia, imam 176, 177

Szabuldo Feliks, historyk 25, 26

Szach Ahmat, chan 28, 38

Szehidewicz Adam, imam, XIX w. 176, 177 Szehidewicz Ismael, syn Mustafy 176 Szehidewicz Jahia 44

Szehidewicz Mustafa, imam 175, 176

Sznor, drukarz 166

Szostak Piotr, ziemianin 80 Szumski Eliasz, XVIII w. 67, 68

T

Talko-Hryncewicz Julian, historyk (1850–

1936) 11

Talkowski Alexander 36 Talkowski Stefan, chorąży 36

Tamerlan, chan (1336–1405) 24, 25

Tazbir Janusz, historyk 33, 72, 78, 80, 81, 154 Temudżyn, patrz Czyngis-chan

Tęgowski Jan, historyk 19, 24, 25, 27, 88 Timur Kutług, chan 27

Tochtamysz, chan (?–1406) 25–28, 32 Tokosz Dawid, chorąży 96

Topolski, ziemianin, XIX w. 186 Tupalski, sędzia pokoju 184

Tupalski Mustafa, chorąży, XVIII w. 87 Tupalski Samuel, chorąży, XVIII w. 86, 87 Twardowski Samuel, poeta (1600–1661) 126

Tyszkiewicz Jan, historyk 11, 19, 21, 23–25,

27, 28, 30, 31, 34–37, 39, 40, 42, 43, 48–51,

53, 54, 67, 80, 84, 94, 95, 97, 104, 108, 114,

118, 131, 143, 161, 180, 184

Tyszkiewicz Piotr, wojewoda miński, kasztelan (1581–1631) 118

Tyzenhauz Antoni, podskarbi litewski (1733–

1785) 42

U

Ulejewicz Usan vel Asan Alejewicz, wróżbita z Waki, XVII w. 143

Ułan Achmieć, rotmistrz, XVIII w. 86 Ułan Aleksander, kopista 133

Ułan Aleksander, major, XVIII w. 86 Ułan Bohdan, rotmistrz, XVIII w. 86 Ułan Dawid, XVIII w. 87

Urjasz, imam, XVII w. 159

W

Wassan-Girej Dżabagi, wydawca, XX w. 12 Wetryński Fryderyk, ziemianin 57 Wielbicki, ksiądz 182

Wilhelm z Rubruk, zakonnik franciszkański (ur. ok. 1215–1230, zm. 1293) 22

Witold, wielki książę litewski (1348–1430) 25–30, 32–34, 36, 71, 72, 78, 107, 110, 201,

203

Władysław Jagiełło, król (ok. 1362–1434) 25,

28, 33, 34, 79

Woronowicz, muezin, XVIII/XIX w. 96 Woronowicz Ali, imam (1902–1941) 11, 128,

131

Wróblewska Urszula, pedagog 19, 203

Wujek Jakub, jezuita (1541–1597) 79

Z

Zabłocki, kanonik 44, 45

Zabłocki Daniel, chorąży, XVIII w. 86 Zabłocki Daniel Murza, rotmistrz 86 Zabłocki Dawid, rotmistrz, XVII w. 86 Zabłocki Jan, porucznik, XVIII w. 86 Zajerski Kazimierz, wydawca, XVII w. 135 Zakrzewski Andrzej B., historyk 11, 19, 38,

56, 58, 73, 78, 84, 89, 94, 95, 108, 110, 116,

128, 158

Zamoyski Jan 72

Zawisza Jakub 75

Zygmunt I Stary, król (1467–1548) 38, 39,

88

Zygmunt II August, król (1520–1572) 41, 52,

57

Zygmunt III Waza, król (1566–1632) 57, 107,

108

Indeks geograficzny

A

Afganistan 62

Afryka 62

Ararat 70

Astrachań 35

Azja 62, 79, 90

B

Bachczysaraj 133

Bakałarzewo 162

Bałkany 90

Basra 133

Bender 91, 92

Beresteczko 52

Biała Radziwiłłowska (obecnie Biała Podlaska) 162

Biała Waka 68, 110

Biała Waka-Sadek 110

Białoruś 12, 13, 16, 18, 19, 93, 135, 201

Białystok 9, 18, 134, 140, 142, 146, 147, 149,

151, 152

Bielica 182

Birże 113

Bizancjum 62

Bohoniki 78, 90, 102, 105, 109, 119, 121, 122, 192

Brunsberga 77

Brześć Litewski 184, 190

Buchara 62

Bug 30

Bułgaria Nadwołżańska 27

C

Chiny 24

Chorezm 62

Ciechanów 30

Czernihów 23

Czersk 30

D

Damaszek 133

Dąbrowa Białostocka 163

Dąbrowica 186

Doniec 37

Dowbuciszki 89, 93, 96, 99, 100, 198

Drohiczyn 30

Dubaczewszczyzna (Dubasiewszczyzna) 162

Dubiejki 114

Dulickie 53

E

Europa 21, 22, 29, 62, 72, 125, 135

G

Gdańsk 12

Grodno 18, 19, 30, 93, 172, 186

Grodzisk 162

Grunwald 28

H

Halicz 23

Hirá 60

Husejmany 96

I

Indie 62

Iwie 18, 41, 51, 113, 171

J

Janów 162

Jordasy 84

K

Kaczanowicze 114

Kalmiesz 162

Kalwaria 162, 192

Karbala 70

Kaukaz 163, 168

Kazań 35, 133, 138, 139, 153, 166

Kień 88, 113

Kijowszczyzna 32

Kijów 23, 26

Kleck 43, 113–114, 140

Knyszyn 78, 180

Kojdanów 95, 113, 114, 115

Konstantynopol 34, 62, 91

Kopyl 113, 115, 180

Kowtontary 110

Kraków 18, 36, 127, 157

Kościeniewicze 186

Kruszyn 180, 203

Kruszyniany 78, 93, 99, 102, 109, 179, 180,

185, 198

Krym 26, 86, 127, 140, 153, 154, 163, 166–

168

Kuffa 133

Kumiała 162

L

Lachowicze 96, 160

Lebiedziew 162, 182, 186

Lipsk 162

Londyn 135

Lublin 18, 30, 92, 190

Lwów 18, 36, 80, 154

Ł

Łęczyca 107

Łokuciewszczyzna 95

Łosośna 30, 75, 88

Łowczyce 86, 90, 93, 99, 121, 122, 135, 178

Łukiszki 31, 50, 72, 83, 96, 99, 100, 102, 115,

117, 127

M

Małaszewicze 186, 189

Małaszewicze Małe 189

Medyna (Jathrib) 60, 63, 133, 141

Mekka 60, 63, 64, 90, 91, 103, 121, 122,

141

Mereszlany 96

Mińsk 13, 17, 18, 30, 33, 43–48, 83, 84, 100,

101, 111, 113, 116, 118, 130, 135, 138, 154,

160, 179, 193, 196

Mińszczyzna 36, 162

Mir 50, 51, 97, 113, 114

Morze Czarne 28

Moskwa 17, 37, 40, 108

N

Niekraszuńce 93, 109

Niemen 162

Niemieża 18, 52, 93, 95, 113, 119, 172

Nieśwież 114

Nowogródczyzna 36, 162

Nowogródek 30, 33, 34, 43, 87, 92, 99, 114,

121, 123, 160, 178, 182

Nowy Dwór 162

O

Oratów 52, 53

Orda 113

Ortel 192

Osmołowo 113, 180

Ostróg 35

P

penzeńska, gubernia w Cesarstwie Rosyjskim

168

Petersburg 17–19, 76, 136, 166, 184, 195

Petryków 36

Pleszewicze 52, 95, 113–114

Podole 26, 35

Poitiers 62

Połomin 162

Połuminy 162

Ponary 96

Poniemoń 110

Poporcie 88, 110

Powołże 24

Półwysep Arabski 59, 61, 62

Półwysep Iberyjski 62

Prudziany 99

Prypeć 36

Psieł 37

Psków 135

R

Rastowice 53

Rejże 92, 99, 101, 103, 172

^{¤¤¤Indeks geograficzny}253

Rosja 18, 73, 76, 79, 163–165, 167, 168

Różanystok 75

Rudniki 32

Rudomina 52

Ruś 23, 24, 28, 154

Rzym 74, 156

S

Sankt Petersburg 73, 168

Sejm 37

Sienkiewicze 96

Sine Wody 24

Słonim 18, 54, 96, 130, 138, 147, 160, 170,

172–179, 186, 188, 199

Słuck 35

Smoleńsk 26

Sokółka 12

Solkienniki 201

Sołtaniszki 112, 113, 115

Sorok Tatary 32, 95, 96, 99, 105, 120

Studzianka 92–95, 162, 175, 186–192, 194,

196, 198, 199, 203

Sucha Dolina (Suchodolina) 162 Suchowola 162, 163

Sudawskie 112

Suraż 30

Suwałki 162, 195

Ś

Śmiłowicze 160, 179

Świerżeń 50

Świsłocz 118

T

Tatary 30, 203

Terespol 162

Troja 143

Troki 30, 49, 50, 53, 75, 78, 99, 119, 127,

201

Turkiestan 62

Tykocin 30, 77, 78, 180

U

Ukraina 16, 18, 25, 36

Uzda 178

W

Waka 32, 33, 53, 143

Warszawa 12, 18, 39

Wersty 53

Wileńszczyzna 162

Wilkobole 42, 112, 191

Wilia 31

Wilno 12, 13, 15, 18, 19, 30, 32, 46, 50, 53–55,

72, 78, 80, 83, 95, 99, 104, 106, 108,

112, 115, 119, 127, 129, 130, 136, 137, 154,

184

Winksznupie 42, 110, 112, 119, 173, 175,

192–196, 199, 203

Wiśniowiec 35

Wołyń 35

Worskla 27, 28, 31

Wólka Kościeniewicka 186

Z

Zasule 94

Ż

Żydowice 123

Mapa osadnictwa tatarskiego autorstwa Alego Smajkiewicza. Źródło: MHB 1040.

Artur Konopacki

Папярэдняя старонка« Татары ў 19 стагоддзі Наступная старонкаТрэцяя азбука беларускай... »