Татары асаднікі, татары-жаўнеры падчас ВКЛ

Artur Konopacki

гэты кантэнт яшчэ толькі рыхтуецца і перакладаецца

Tatarzy żołnierze-osadnicy

Geneza osadnictwa tatarskiego

Genezie przybycia Tatarów i ich osadnictwu na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego poświecono już niejedną rozprawę. Szczególnie w ostatniej dekadzie XX wieku pojawiło się sporo ciekawych i nowatorskich publikacji dotyczących między innymi statusu społecznego osadników tatarskich1. Nie ma zatem potrzeby powtarzać znanych i dostępnych w literaturze przedmiotu ustaleń. Choć niniejsza praca nie dotyczy tematyki osadnictwa, warto jednak zastanowić się nad tym procesem.

Zanim Tatarzy pojawili się na ziemi WKL, ich plemię, jak wiele podobnych, zjednoczył pod swoim dowództwem Czyngis-chan. Choć Tatarzy stanowili niewielką grupę w armii mongolskiej, w Europie cieszyli się złą sławą. Znani byli z napadów, gwałtów, grabieży i pustoszenia terenu, na którym się pojawili. Dokonywano tu jednak pewnej generalizacji: nie zauważano bowiem, że Tatarzy wchodzili w skład wielkiej armii mongolskiej odpowiedzialnej za te straty2. Nazwę

„Tatarzy”, jako termin budzący strach i przerażenie, dość szybko skojarzono z podziemnym Tartarem. Już w średniowiecznych kronikach Mateusz z Paryża (w Chronica Maior) wspominał „o diabelskim ludzie Tartarów, którzy opuścili swoje siedziby na podobieństwo diabłów wychodzących z Tartaru, także słusznie

1 Nieoceniona praca S. Kryczyńskiego, Tatarzy litewscy; J. Sobczak, Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce; K. Grygajtis, Osadnictwo Tatarów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim w XIV–XVIII w., „Rocznik Tatarów Polskich”, t. VIII, Gdańsk 2003; liczne artykuły P. Borawskiego, Tatarzy ziemianie w dobrach Radziwiłłów (XVI–XVIII w.), „Przegląd Historyczny”, t. LXXXII, 1991, z. 1; idem, „Tatarzy w miastach i jurydykach Radziwiłłów”, „Przegląd Historyczny”, t. LXXXIII, 1992; idem, Sytuacja prawna ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI–XVIII w.), „Acta Baltico-Slavica”, t. 15, 1983; S. Dumin, Szlachta tatarska w Wielkim Księstwie Litewskim i jej zmiany w sytuacji prawnej w XVI–XVIII w., „Roczniki Historyczne”, R. LVII, 1991. Szerszą literaturę zamieszczam w bibliografii.

2 O wyjaśnienie kwestii dookreślenia Tatarów pokusił się jako jeden z pierwszych Julian Bartoszewicz w: Pogląd na stosunki Polski z Turcją i Tatarami, s. 5.

¤¤¤bywają nazywani Tatarami, czyli diab ł am i”3. Wojsko mongolskie (nazwa przemiennie stosowana w niniejszej pracy z określeniem „Tatarzy”) budziło strach i przerażenie, ale także podziw z powodu doskonałego opanowania sztuki wojennej. „Są doskonałymi, dzielnymi i wytrwałymi wojownikami. Bardzo zapalczywi, mało dbają o życie i narażają je na niebezpieczeństwo wszelkie. Powiem wam, dlaczego mogą zdziałać więcej niż inni ludzie. Często, bowiem, gdy zajdzie potrzeba, w drodze mogą i miesiąc nie jeść nic innego prócz kobylego mleka i mięsa przygodnie upolowanej dziczyzny. Koń zaś ich paść się będzie trawą przygodnie spotkaną i nie potrzeba dlań zbierać jęczmienia ani siana. Są bardzo swoim zwierzchnikom posłuszni i zapewniam was, że gdy trzeba, pozostają całą noc w pełnym uzbrojeniu na siodle lub dwie doby nie zsiadając z konia, zaś koń postępuje naprzód, pasąc się ustawicznie. Nie masz na świecie wojska bardziej wytrwałego na trud i znoje, tańszego i zdatniejszego do podbojów ziem i królestw. Okazało się to, gdy – jak słyszeliście i czytali w tej księdze – z niewolników stali się panami świata”4. Wojska mongolskie swój sukces zawdzięczały znakomitej organizacji, bezwzględnej dyscyplinie oraz nowoczesnym metodom walki, do jakich Europa nie była przygotowana. Grozę ponadto budziło przekonanie o wielkiej liczebności ich jednostek. Nie do końca odpowiadało to jednak prawdzie: Tatarzy po prostu zdobyli umiejętność sprawnego przemieszczania wielu mniejszych pododdziałów na dużych terenach. Ciekawym zabiegiem wykorzystywanym w czasie działań wojennych przez Czyngis-chana i jego następców była swego rodzaju wojna psychologiczna, do prowadzenia której wykorzystywano między innymi efekty hukowe (proch). Równie istotny w prowadzeniu działań bojowych był styl walki, nieznany i niezrozumiały dla ówczesnych: „Nie wdają się w walkę regularną wręcz, lecz ciągle osaczają wroga ze wszystkich stron i zasypują strzałami. Ucieczki w bitwie nie uważają za hańbę, lecz to stąd, to zowąd atakują nieprzyjaciela. Konie ich są tak wyćwiczone, że zwracają się to tu to tam z taką zręcznością jak psy, […]; gdyż każdy w najszybszej ucieczce zwraca się w tył z łukiem i wypuszczając strzały, razi konie i ludzi. I gdy przeciwnik jest przekonany, że rozbił ich i zwyciężył, sam tymczasem przegrał, gdyż stracił mnóstwo koni i ludzi”5.

Ten rodzaj walki został później określony w Europie mianem „tańca tatarskiego”. Tajemnicą skuteczności tej armii, zaobserwowaną przez średniowiecznego podróżnika, była niższa niż w średniowiecznej Europie cena utrzymania jeźdźca. Żadna ówczesna armia średniowieczna, a tym bardziej późniejsze, nie były w stanie konkurować pod tym względem z armią stepowców.

3 M. Polo, Opisanie świata, tłumaczył i przypisami opatrzył M. Lewicki, Warszawa 1993, s. 466. Zob. również średniowieczny opis Tatarów i ich zwyczajów etc. Wilhelm z Rubruk, Opis podróży, przełożył M. Olszewski, Kęty 2007, s. 78–89.

4 M. Polo, Opisanie świata, przeł. A.L. Czerny, wstępem i przypisami opatrzył M. Lewicki, Warszawa 1954, s. 194.

5 M. Polo, Opisanie świata, s. 196. Zob. J. Maroń, Legnica 1241, Warszawa 2008, s. 49–61.

¤¤¤

Timur Karim. Z cyklu: Tatarzy „Orda Budziacka”.

W 1206 roku Temudżyn został obrany przez kurułtaj (rodzaj sejmu stepowego składającego się z przedstawicieli mongolskiej arystokracji; warto wspomnieć, że zasiadały w nim również kobiety) chanem z tytułem Czyngis-chana6. To polityka Czyngis-chana doprowadziła do zjednoczenia Wielkiego Stepu i była przyczyną szeroko zakrojonych kampanii wojennych. Po śmierci tego wielkiego wodza jego efemeryczne imperium zaczęło się rozpadać. Tendencje odśrodkowe były dodatkowo wzmacniane polityką Księstwa Moskiewskiego, które w upadku lub też osłabieniu państwa mongolskiego widziało szansę na zrzucenie niewoli tatarskiej. Wspomnieć należy, że Tatarzy podbili Ruś w 1237 roku, a do roku 1241 opanowali tak ważne ośrodki, jak Kijów, Czernihów, Halicz7. W roku 1380 w bitwie na Kulikowym Polu wojska Dymitra Dońskiego rozbiły armię tatarską. Wskutek walk wewnętrznych państwo utworzone przez Czyngis-chana się rozpadło. Jego zachodnia część, tzw. Złota Orda8, powstała w wyniku podziału w roku 1227

– jako ułus Dżodziego. Rozkwit Złotej Ordy przypadł na okres rządów chana Özbega (1312–1342). Wówczas to – jak podaje Ibn Arabszaha – podróżować przez stepy można było „bez wszelkiej obawy i strachu”9. Po śmierci chana Özbega, w wyniku zatargów dynastycznych, rozpoczął się powolny upadek autorytetu chanów. Okresem upadku są już rządy Dżanibeka (1342–1357).

Rozważając kwestię upadku Złotej Ordy, należy zastanowić się nad przyczynami takiego stanu rzeczy. Niewątpliwie jednym z powodów była jej wieloetnicz-

6 Tajna historia Mongołów. Anonimowa kronika mongolska z XIII w., oprac. S. Kałużyński, Warszawa 1970; idem, Dawni Mongołowie, Warszawa 1983. Urodzony pomiędzy 1155–1167, zmarł 1227.

7 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 73.

8 B. Grekow, A. Jakubowski, Złota Orda i jej upadek, Warszawa 1953, s. 59–61; L. Bazylow,

Historia Mongolii, Wrocław 1981.

9 B. Grekow, A. Jakubowski, Złota Orda i jej upadek, s. 214.

¤¤¤na struktura. Samo wyodrębnienie się Złotej Ordy przebiegło po linii podziału ułusu Dżodziego na Siną Ordę (nazywanego też Złotą Ordą) i Ordę Białą. Lew Gumilow osłabienia władzy w Złotej Ordzie upatrywał w działaniach zmierzających do islamizacji mieszkańców stepu, prowadzonej przez chana Özbega, co najprawdopodobniej spowodowało odejście części wojska na Ruś Moskiewską. Wydarzenie to wpłynęło dość znacząco na przebieg bitwy na Kulikowym Polu, gdzie został zwyciężony emir Mamaj, co z kolei powstrzymało ekspansję Litwy na Ruś10. Jednak kwestia migracji części Tatarów do Księstwa Moskiewskiego wymaga dalszych badań. Chęć islamizacji Ordy przez jej władców jest tylko jedną z hipotez stawianych wobec tego zjawiska. Za panowania chana Özbega znaczący wpływ na politykę religijną mieli duchowni muzułmańscy, którzy poparli działania chana wprowadzającego islam i zwalczającego chrześcijaństwo11.

Wydaje się jednak, iż najistotniejszą przyczyną rozpadu – poza wewnętrznymi konfliktami i często sprzecznymi interesami różnych grup – było uformowanie się i okrzepnięcie dużych ośrodków władzy, które rozpoczęły rywalizację o ziemie ruskie, takich jak: Wielkie Księstwo Moskiewskie, Wielkie Księstwo Litewskie, a także Królestwo Polskie. To polityka tych państw odprowadziła w znacznej mierze do szybkiego upadku potęgi Złotej Ordy. Pośrednią przyczyną było również osłabienie gospodarcze. Karawany do Chin nie wędrowały już przez Powołże. Wielkie miasta złupione po 1395 roku z trudem się odbudowywały. Rzemiosło upadało, zasilając jedynie miejscowe rynki. Już po śmierci Dżanibeka (1357) nastąpił kryzys, którego objawem było psucie dobrej dotychczas srebrnej monety. Jednak załamanie nastąpiło po pustoszących najazdach Tamerlana. Zdawał on sobie sprawę z tego, że silna Złota Orda stanowiła duże zagrożenia dla jego osad rolniczych i cywilizowanych miast.

Konsekwencją walk wewnętrznych w Złotej Ordzie były dalsze podziały i jej upadek.

Na Litwie

Kontakty Tatarów z Litwą sięgały czasów Olgierda (ok. 1303–1377)12. Już wówczas mogły przybyć pierwsze grupy osadników13. Istnieje prawdopodobieństwo osadzenia Tatarów na ziemi litewskiej po bitwie nad Sinymi Wodami (1362). Olgierd, prowadząc aktywną politykę w kierunku wschodnim, mógł być zainteresowany napływem i osadzaniem tu żywiołu tatarskiego14. Kolejny kontakt ordyńców z władcami Litwy wiąże się ze znaną i często w ostatnim czasie

10 L. Gumilow, Dzieje etosu wielkiego stepu, Kraków 1997, s. 93.

11 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 112, 118.

12 J. Tęgowski, Pierwsze pokolenia Gedyminowiczów, Poznań–Wrocław 1991, s. 47–57.

13 Na temat pierwszych osadników i formowania się różnego rodzaju osadnictwa w WKL zob.

H. Łowmiański, Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań 1983.

14 Szerzej zob. J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895.

¤¤¤eksplorowaną przez historyków wyprawą Witolda (ok. 1348–1430)15 na step z roku 139716.

Jak można przypuszczać, wyprawa ta miała na celu wypełnienie porozumienia zawartego między Witoldem a Tochtamyszem (?–1406)17. Jego geneza sięga czasów Olgierda, kiedy to miał być przyjęty pierwszy układ, na który powołuje się w 1382 roku Tochtamysz18. Najnowsze badania ukraińskich historyków pozwalają przypuszczać, iż układ Tochtamysza z Witoldem nie był pierwszym formalnym kontaktem między Tatarami i książętami litewskimi. Feliks Szabuldo, który przeanalizował układy-przywileje wydane władcom litewskim na ziemie ukraińskie podległe Złotej Ordzie, dochodzi do wniosku, iż przywilej Tochtamysza, uznawany do tej pory zarówno przez historiografię polską, jak i ukraińską za pierwowzór, nie był pierwszy! Autor stawia hipotezę, że pierwszym – niezachowanym wprawdzie do dnia dzisiejszego – jarłykiem donacyjnym na ziemie Ukrainy (interesuje mnie kwestia Tatarów zapewne w nim poruszona) była umowa Olgierda z Mamajem – władcą Złotej Ordy. Zawarto go prawdopodobnie w roku 136119. Badania Feliksa Szabuldy w tym przypadku są o tyle cenne, że wyraźnie wskazują na genezę późniejszych układów. Cofają one zatem kwestie osadnictwa na ziemiach litewskich do połowy wieku XIV. Dotychczas jedynie przypuszczano, że kontakty Tatarów z Olgierdem mogły wpływać na osadnictwo. Dziś, w świetle badań ukraińskich historyków, śmiało można stwierdzić, że działalność polityczna Olgierda i Mamaja dawała podstawy osadnictwu dobrowolnemu, a nie – jak dotąd sądzono – jedynie jenieckiemu. Zatem rewizji musi ulec również stwierdzenie, że to Tochtamysz wypracował porozumienie z Witoldem. W krytycznej dla siebie sytuacji powołał się on jedynie na nie i je odnowił.

Tochtamysz, w obawie o własne życie, po przegranej z wojskami Tamerlana około 1396 roku szukał schronienia u Witolda. Wielkie Księstwo Litewskie dążyło do władania ziemiami na Wschodzie i zabezpieczenia wschodniej i południowo-wschodniej granicy. Witold zapewne chciał realizować własną politykę wschodnią w partnerstwie z Tochtamyszem, tak jak wcześniej czynił Olgierd. Cechą charakterystyczną kontaktów Litwy ze Złotą Ordą były na przemian występujące

15 J. Tęgowski, Pierwsze pokolenia Gedyminowiczów, s. 207–211.

16 Krótką charakterystykę osadników pierwszej ćwierci XV wieku zob. A.J. Rolle, Dzieje osadnictwa na wołoskim pograniczu. Sylwetki i szkice historyczne i literackie, seria IX, Kraków 1893,

s. 255–256. Zob. J. Bartoszewski, Pogląd na stosunki Polski z Turcją i Tatarami, s. 104–113. Por.

S.M. Kuczyński, Sine wody, Warszawa 1935.

17 O kontaktach Tochtamysza z Witoldem zob. A. Bumblauskas, Senosios lietuvos istorija 1009– 1795, Vilnius 2005, s. 143, 146.

18 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 147. O jarłykach między innymi handlowych Tochtamysza i innych chanów zob. Тарханнуе ярлуки Тахтамуша, Тимур-Кутлука и Саддет –Гирея, И. Березин, Казань 1851. Zob. też o jarłyku Tochtamysza do Jagiełły z roku 1392: J. Bartoszewicz, Poglądy na stosunki z Turcją i Tatarami, s. 154–155.

19 F. Szabuldo, Czy istniał jarłyk Mamaja na ziemie ukraińskie?, „Lituano-Slavica Posnaniensia”, t. IX, Poznań 2003, s. 155, 163.

¤¤¤okresy konfliktów zbrojnych i sojuszy wojskowych i politycznych. Za każdym razem, kiedy tylko dochodziło w Złotej Ordzie do konfliktu prowokowanego przez frakcje elit politycznych, rządzących lub współrządzących, widzących szanse w zdobyciu albo umocnieniu władzy, natychmiast owi pretendenci pojawiali się na dworze litewskim czy też polskim w poszukiwaniu sprzymierzeńców. Zawarty w 1397 roku nowy (!) układ zapewniał Tochtamyszowi pomoc Witolda w odzyskaniu władzy, natomiast władca Złotej Ordy w zamian wystawił jarłyk Witoldowi, dający mu prawa do ziem ruskich, nad którymi Tatarzy mieli prawo zwierzchnicze20. W świetle tych zapisów wydaje się zrozumiałe, dlaczego Złota Orda nie protestowała, kiedy litewscy władcy przyłączali do swego państwa ziemie ruskie: Kijów (1320 i 1367) i Podole (1345–1350). Wiele lat później darowanie Litwie tych ziem przypomniał Mendli Girej (1445–1515): „Welikij car Tochtamysz, dał welikomu kniaziu Witowtu, Kijew y Smoleńsk, y inszyie horody, y predok nasz car Tochtamysz na wse to dał iarłyki swoi”21. Ten układ zabezpieczał obie strony przed silnymi już wówczas wpływami Księstwa Moskiewskiego. Warto zauważyć, iż w późniejszym czasie odegrał on istotną rolę w kontaktach z Tatarami: stał się fundamentem, na który w kolejnych latach się powoływano. Zastanawiające jest, dlaczego późniejsi władcy Litwy i Złotej Ordy powoływali się właśnie na ten dokument, a nie na wcześniejszy: Mamaja i Olgierda. Próbę odpowiedzi na to pytanie przynoszą badania Feliksa Szabuldy, który stwierdza, że „przyczyna takiego stanu rzeczy kryje się w negatywnym stosunku władców Ordy i Krymu do Mamaja, dla których był on postacią odrażającą. Dlatego w dokumentach nie wymieniali jego imienia, a jego działalność polityczną starali się skazać na zapomnienie”. Jest to jeden z powodów, przez które Tochtamysz wyrósł na prekursora kontaktów dyplomatycznych i zawierania sojuszy z władcami Litwy. Niemniej dla niniejszych rozważań najważniejsze pozostaje ustalenie, że kontynuowano politykę Olgierda wobec tatarszczyzny. Przy konstruowaniu układu wykorzystano zaistniałą sytuację i zaprzestano płacenia daniny (trybutu) Tatarom, a zobowiązano się uiszczać im „upominki, tylko nie w formie jak je dawniej płacono, w postaci daniny, i «wychodów», lecz jako zapłatę za pomoc i służbę wojskową”22. Jest to wyraźna zmiana podmiotowości w kontaktach. Odtąd, to jest od 1397 roku, opłacane miały być więc działania wojenne wykonane dla Litwy. Opłata ta w późniejszych źródłach, a domniemywać należy, że nazwa ta nie zmieniała się, brzmiała „chazine” lub „virgü” i znaczyła tyle co „zapłata żołdu”. Ponadto chan otrzy-

20 A. Prochaska, Z witoldowych dziejów, „Przegląd Historyczny” 1912, z. 3, s. 260.

21 „Wielki car Tochtamysz dał wielkiemu kniaziowi Witoldowi Kijów i Smoleńsk i inne miasta i przodek nasz car Tochtamysz na to wszystko dał jarłyk swój” (przekład fragmentów obcojęzycznych, o ile nie podano inaczej – A.K.) – zob. Stosunki z Mengli Girejem chanem Tatarów perekopskich (1469–1515). Akta i listy, wyd. K. Pułaski, Kraków–Warszawa 1881, nr 78, s. 292; K. Grygajtis, Osadnictwo Tatarów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim w XIV–XVIII w., s. 39–40.

22 F. Szabuldo, Czy istniał jarłyk Mamaja na ziemie ukraińskie?, s. 156 i 262; zob. też A. Prochaska, Dzieje Witolda wielkiego księcia Litwy, Kraków 2008, s. 184–186.

¤¤¤mywał dodatkowy podarunek określany mianem „piszkesz”. Również strona tatarska na znak przyjaźni przysyłała – poprzez swoich posłów – podarunki. Były to z reguły konie z rzędem, siodła i czasem niewolnicy23. To w tym traktacie należy upatrywać podstaw do przybywania osadników tatarskich na ziemie Witolda. Układ ten gwarantował Litwie niesienie pomocy wojskowej przez udział wojska tatarskiego za opłatą! Stworzone zatem zostały prawne podstawy dla tatarskich wychodźców, których zapewne przywiódł ze sobą wpierw Olgierd, Tochtamysz, a następnie – po wyprawie na step – Witold. Jak zauważa Stanisław Kryczyński:

„Wyprawa w r. 1397 była wstępem do dalszej systematycznej już akcji tworzenia osad tatarskich na Litwie”24. I choć kontakty z ludnością tatarską nie były obce Litwie, bo Tatarzy brali udział w walkach u boku Olgierda i Giedymina (ok. 1275–1341)25, to jednak nie stanowiły one, obok osadnictwa jenieckiego sięgającego metryką zapewne okresu najazdów z lat 1258, 1275, 1279 czy 1282 roku, zasadniczego trzonu osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim26. Osadnictwo późniejsze oparło się jednak na wypracowanym już w połowie XIV wieku modelu, który funkcjonował doskonale przez następne stulecia.

Nowy etap stosunków

Podczas trzeciej wyprawy Witolda na wschód, 12 sierpnia 1399 roku, rozegrała się bitwa nad Worsklą. Przyniosła klęskę wojsk litewsko-rusko-polskich, pokonanych przez chana Timura Kutługa27. Podczas tej bitwy Tochtamysz zdradził Witolda – przeszedł na stronę Timura. Wydarzenie to stało się punktem zwrotnym w polityce zagranicznej (wschodniej) Witolda, choć nie wpłynęło znacząco na rozwój osadnictwa tatarskiego w WKL28. Jak wiadomo, Tochtamysz w obawie przed zemstą Witolda uciekł do Bułgarii Nadwołżańskiej, gdzie został jednak zabity. Moim zdaniem Witold, który był świadomym, doświadczonym politykiem i wojskowym, zdawał sobie sprawę z waleczności żołnierzy tatarskich i z korzyści płynących z posiadania ich w swych szeregach, stąd też zdrada Tochtamysza nie wpłynęła na stosunek do osadników tatarskich.

23 Abdullah Zihni Soysal, Jarłyki krymskie z czasów Jana Kazimierza, „Studia Wschodoznawcze”,

t. 2, Warszawa 1939, s. 13.

24 S. Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 7.

25 J. Tęgowski, Pierwsze pokolenia Gedyminowiczów, s. 15–20.

26 S. Kryczyński, Kronika wojenna Tatarów litewskich, oprac., wstępem i przypisami opatrzył

J. Tyszkiewicz, wyd. 2 popr. i uzup., Gdańsk 1997, s. 45 i następne [suplement nr 2 do t. 4 „Rocznika Tatarów Polskich”]. Szerzej na temat genezy osadnictwa zob. J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce; S. Kryczyński, Tatarzy litewscy; K. Grygajtis, Osadnictwo Tatarów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim w XIV–XVIII w., passim.

27 M. Żdan, Stosunki litewsko-tatarskie za czasów Witolda Wielkiego Księcia Litwy, „Ateneum Wileńskie”, R. VII, 1930, z. 3–4, s. 547–553.

28 J. Sobczak, Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 21.

¤¤¤Pomimo klęski nad Worsklą Witold nie zrezygnował z czynnej polityki wobec Ordy29. Już w roku 1407 udzielił schronienia na ziemi kijowskiej synom Tochtamysza. Zauważyć przy tym należy, że Witold zawarł z jednym z nich (Dżelal ed-

-Dinem) porozumienia – takie, jakie wcześniej podpisał z Tochtamyszem. Konsekwencją umowy był zbrojny udział wojsk podporządkowanych Tochtamyszowi w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku30. Z jednej więc strony pretendenci do tronu chańskiego w dalszym ciągu liczyli na Witolda i pomoc w odzyskaniu tronu chańskiego. Z drugiej zaś Litwa uzyskiwała wymierne korzyści z osadnictwa tatarskiego – wykorzystywała oddziały tatarskie do prowadzenia walk obronnych na zachodnich granicach z Zakonem. Niejednokrotnie mistrzowie zakonni wypominali Jagielle, że posiłkuje się niewiernymi: Rusinami lub Tatarami31.

Poprzez swoją krótkowzroczną politykę, wchodzenie w układy z wrogami innych plemion (w myśl maksymy „wróg mojego wroga jest moim przyjacielem”), Tatarzy utracili kontrolę nad Rusi; rok 1480 jest formalnie cezurą kończącą poddaństwo państwa moskiewskiego względem Tatarów. Po serii ciosów zadanych Wielkiej Ordzie (Złotej)32 przez chana krymskiego Mendli Gireja w 1502 roku nastąpił całkowity jej upadek33. Ostatnim władcą Ordy był Szach Ahmat. Po nieudanym zamachu na jego życie został jednak zmuszony opuścić step. Wraz z nim wyjechali jego stronnicy, którzy zaznali dobrego przyjęcia na Litwie dzięki poręczeniu mieszkających tam już Tatarów. Ahmat próbował jeszcze porzucić Litwę w celu próby przejęcia władzy na stepie, ale został aresztowany. Przetrzymywanie Ahmata na Litwie miało przynosić korzyści natury politycznej w rozmowach z Mendli Girejem. Ahmat miał stać się atutem w ręku książąt litewskich. Szach Ahmat zmarł na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Przenoszenie się ludności tatarskiej w granice WKL było powodowane wieloma czynnikami. Jako jedną z przyczyn wymienić należy wyniszczającą wojnę domową. Ludność udawała się w kierunku ziem litewskich i ruskich. Włączenie po roku 1397 wybrzeża Morza Czarnego w obręb księstwa litewskiego zapewne ułatwiało migrację. Kolejnym czynnikiem, który determinował przenoszenie się ludności – jak zauważa Krzysztof Grygajtis – mógł być czynnik klimatyczny, warun-

29 O bitwie nad Worsklą zob. M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi, t. II, Warszawa 1846, s. 113–116.

30 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 125.

31 Zob. Codex epistolaris Vitoldi Magni ducis Lithuaniae (1376–1430) „Monumenta vedii” serii Historia, t. 6, oprac. A. Prochaska, Kraków 1882, nr 440, s. 206; nr 497, s. 4. Również w kronikach pruskich mamy wzmianki o zaciągu wojska tatarskiego na Litwie, tu szczególnie w kontekście Grunwaldu: Scriptores rerum Prussicarum, t. 3, wyd. T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Leipzig 1866, s. 484.

32 Złotą Ordę poczęto nazywać Wielką po śmierci Edygeja i Dżelal ed-Dina (syna Tochtamysza), po odpadnięciu w wyniku walk wewnętrznych poszczególnych chanatów. Zob. И. Гришин, Польско-Литовские Татару,наследники Золотой Орду, Казань 1995.

33 Na temat powstania Chanatu Krymskiego zob. A. Naruszewicz, Tauryka, czyli wiadomości starożytne; L. Podhorodecki, Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV–XVIII wieku, Warszawa 1987; A. Fisher, The Crimean Tatars, Stanford 1978.

¤¤¤kujący życie na stepie34. Innym powodem sprowadzenia osadników na Litwę, nie tylko przecież tatarskich (przywołajmy tu choćby Karaimów), była chęć rozwinięcia handlu. Nowi osadnicy mogli również w znaczny sposób poprawić bilans demograficzny Litwy35. Spuścizna Tatarów ze Złotej Ordy to nie tylko umiejętność władania szablą czy lancą, lecz także ogrodnictwo czy garbarstwo. Witold, przyjmując osadników, widział w nich nie tylko zdolnych żołnierzy, ale także czynnik kulturotwórczy36. Z Orientem mieszkańcy Litwy stykali się w dwojaki sposób: militarny – w wyniku kampanii wojennych, i pokojowy – poprzez kupców. Świat Orientu to przede wszystkim zetknięcie się z kulturą turecko-tatarską. Brała szlachta polska, litewska ze Wschodu broń: karabele, buzdygany, czekany. Zapożyczano też elementy uprzęży końskiej, w końcu i strój własny wzorowany na modzie wschodniej37. Rozkwit tego zainteresowania to oczywiście okres oświecenia, jednakże na terenach, gdzie Wschód stykał się z Zachodem, przenikanie kultury było naturalnym procesem.

Oczywiście nie wszystkie te elementy przynieśli osadnicy tatarscy – takie twierdzenie trzeba by uznać za zbyt duże uproszczenie. Orient na ziemie litewskie przenikał nie tylko za pośrednictwem islamu; warto wspomnieć tu na przykład kupców ormiańskich38. Jednak trzeba zauważyć, że stanowili oni jeden z elementów tworzenia kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego. W jak dużym stopniu? To już pozostaje kwestią zupełnie inną. Sygnalizuję ten element dlatego, iż w dotychczasowych badaniach wątki te były marginalizowane. Różnice pomiędzy Litwą a Koroną nie dotyczyły wyłącznie kwestii demograficznych, ale również społecznych, gospodarczych czy militarnych. Pamiętać należy, iż początki osadnictwa przypadały na czas rozwoju społeczno-gospodarczego WKL, podczas gdy w tym samym czasie zachód Europy przeżywał regres rozwoju gospodarczego39. Rozwój osadnictwa sprzyjał zatem rozwojowi i budowaniu silnego państwa. Nie są to zapewne wszystkie powody osadnictwa i nie wiadomo, czy uda się je kiedykolwiek dokładnie zbadać. Słuszne wydają się postulaty zawarte w pracy Krzysztofa Grygajtisa, odnoszące się do prowadzenia komparatystycznych badań nad osadnictwem tatarskim w Wielkim Księstwie Litewskim i Księstwie Moskiewskim40. Badania te mogłyby pomóc odpowiedzieć na wiele pytań związanych z genezą ruchu osadniczego nomadów tatarskich.

34 K. Grygajtis, Osadnictwo Tatarów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim w XIV– XVIII w., s. 27.

35 S. Gąsiorowski, Karaimi w Koronie i na Litwie w XV–XVIII wieku, Kraków 2008, s. 179–180.

36 J. Szynkiewicz, Tolerancja w Islamie, s. 7–8.

37 J. Reychman, Orient w kulturze polskiego Oświecenia, s. 11.

38 T. Mańkowski, Sztuka islamu, s. 152–164; A. Dziubiński, Drogi handlowe polsko-tureckie w XVI wieku, „Przegląd Historyczny” 1965, t. LVI, z. 2, s. 232–259.

39 Na temat powstania i rozwoju Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce wczesnego średniowiecza zob. H. Łowmiański, Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego; А. Krawcewicz, Powstanie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeszów 2000. Tam dalsze wskazówki bibliograficzne.

40 K. Grygajtis, Osadnictwo Tatarów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim w XIV– XVIII w., s. 28–29.

¤¤¤Zasadą było osadzanie tatarskich żołnierzy w pobliżu centrów społeczno-politycznych. Osadnictwo to koncentrowało się wokół ważnych grodów, takich jak Troki, Wilno, Mińsk, Nowogródek, a na zachodzie: Łosośna koło Grodna, Tykocin41. W tym miejscu należy zaznaczyć, że osadnictwo Tatarów wokół zamków było stosowane nie tylko w Wielkim Księstwie Litewskim, lecz także w Koronie. Świadczyć o tym fakcie mogą miejscowości noszące nazwy przypominające słowo „Tatar”. Jedną z wsi wchodzących w skład obecnego miasta Lublin była wieś Tatary. Co najmniej od XVI wieku zawierała się ona w obszarze gruntów zarządzanych przez starostę lubelskiego42. Funkcjonowało także osadnictwo Tatarów w okolicach zamku w Czersku, Ciechanowie. O nazwach tych osad wiemy, że pojawiają się w źródłach w odniesieniu do Tatarów około roku 1565 dla Czerska i 1471 roku dla Ciechanowa. Jak zauważa Jan Tyszkiewicz, są to wyraźnie przejęte litewskie wzory osadnictwa Tatarów pod zamkami dla pełnienia różnorakich funkcji43. Osadnictwo zamkowe czasów Witolda można odnaleźć również nad Bugiem, w Drohiczynie i okolicach. Książę Witold osadził tam kilkanaście rodzin bojarskich pochodzenia ruskiego, których członkowie spełniali różne funkcje pomocnicze w grodzie: pełnili straże, wozili listy, dawali podwody44. Przypuszczać można, że Witold osadził tam również tatarskich żołnierzy. W miejscowej tradycji przetrwał toponim odnoszący się do okolicy zamku drohickiego – „Tatarski Przewóz” (Tatarski Bród) wzmiankowany w 1590 roku45. W inwentarzu miasta Suraża z roku 1562 wymieniona jest zaś ulica Tatarska z 16 placami i 37 prętami sadzibnymi oraz 61. prętem ogrodowym. Na ulicy tej odnotowano Matysa Tatarzyna siedzącego na 1½ pręta ziemi46. Nie ulega wątpliwości, iż jest to relikt osadnictwa tatarskiego pod zamkiem w Surażu, gdzie do dnia dzisiejszego zachowała się ulica Tatarska47. Osadnictwo to z pewnością wpisuje się w akcję, którą prowadził Witold od 1405 roku.

41 Wzmiankuje o tym choćby J. Wiśniewski, Osadnictwo tatarskie w sokólskiem i na północnym Podlasiu, „Rocznik białostocki”, t. XVI, Warszawa 1991, s. 328; J. Tyszkiewicz, Tatarzy w Polsce i Europie fragmenty dziejów, Pułtusk 2008, s. 59–69; J. Maroszek, Osadnictwo Tatarów na Podlasiu w XV– XVIII w., [w:] Sokólskie spotkania z Tatarszczyzną, materiały do druku przygotował J. Konopacki, Sokółka 2008, s. 12–18.

42 A. Rozwałka, R. Niedźwiadek, M. Stasiak, Lublin wczesnośredniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego, Warszawa 2006, s. 129–131.

43 J. Tyszkiewicz, Pod murami miasta i zamku. Tatarzy na późnośredniowiecznym Mazowszu,

„Rocznik Mazowiecki”, t. XIII, 2001, s. 195. Zob. J. Tyszkiewicz, Tatarzy w Polsce i Europie fragmenty dziejów, s. 49–58.

44 T. Jaszczołt, Osadnictwo lewobrzeżnej części ziemi drohickiej w XV i na początku XVI w. – okolice Sokołowa, Węgrowa i Mord, [w:] Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, pod red. G. Ryżewskiego, Białystok–Sokołów Podlaski 2006, s. 70.

45 Zob. A. Jabłonowski, Podlasie, „Źródła dziejowe”, t. XVII, cz. II, Warszawa 1909, s. 134, cz. III, Warszawa 1910, s. 168.

46 J. Kazimierski, Rejestr pomiarowy miasta Suraża z roku 1562, Z dziejów Odrodzenia w Polsce

„Teki Archiwalne”, z. II, Warszawa 1954, s. 168.

47 W muzeum w Surażu znajdują się trzy duże ciosy kamienne ze śladami wyrytego półksiężyca. Być może są to nagrobne stelle osadników tatarskich mieszkających pod zamkiem. Temat ten wart jest głębszych badań.

¤¤¤Zgodzić się można z tezą postawioną przez Jana Tyszkiewicza, iż osadników na ziemie mazowieckie sprowadzono z Litwy za sprawą żon książąt mazowieckich: Anny Danuty Kiejstutówny (za Januszem I, więc już między rokiem 1375 a 1429), Aleksandry Olgierdowiczówny (za Siemowitem IV), Anny Iwanówny Holszańskiej (za Bolesławem III) oraz Anny Radziwiłłówny (za Konradem III), pozostającej księżną mazowiecką do roku 152248.

Osadnictwo w pobliżu zamków miało zapewnić w razie zagrożenia pomoc militarną. Zauważyć wypada, że koncentrowało się ono nie tylko w pobliżu granicy z Zakonem, co było do tej pory w literaturze przedmiotu podkreślane, ale także w okolicach centrów politycznych, zapewniając tym samym szybkie wsparcie na wypadek próby przewrotu wewnętrznego49. Istotna jest tu również kwestia bezpieczeństwa i zaufania do tatarskich osadników, którego – jak widać – nie podważyła klęska nad Worsklą.

Jak wiadomo, Tatarzy, którzy przybyli dobrowolnie ze stepu, mieli prawo do zachowania swojej religii. Jednym z ich zadań była ochrona władcy, który zapewniał im swobodę religijną, choć w ich rozumieniu pozostawał jednak „niewiernym”. Wart podkreślenia jest fakt, że w zmieniających się układach i przymierzach

– nawet wewnątrz samego Wielkiego Księstwa Litewskiego – Tatarzy służyli władcom jako ich ochrona i swego rodzaju „grupa szybkiego reagowania”.

Książęta nie tylko nie obawiali się zdrady ze strony tatarskich osadników, ale powierzali im wiele ważnych i strategicznych misji – wspomnieć można choćby osadnictwo na wileńskich Łukiszkach, gdzie jedynej w owym czasie przeprawy przez Wilię strzegli nie Litwini, lecz właśnie Tatarzy. Innym przykładem jest powierzanie im funkcji gońców korespondencji książęcej. Do obowiązków Tatarów należała również ochrona ważnych traktów komunikacyjnych50.

Jak podaje Inwentarz z roku 1683, Tatarzy służący do zamku miednickiego

„z włók osiadłych po kop trzech płacić mają podług starych inwentarzy z włók przyziemnych po kop dwie z włók pustych po trzy złote drogi konne każdy z dymu na mil dwadzieścia cztery w roku i jeśli tego potrzeba będzie zasłużyć mają do innych powinności pociągani być nie mają”51.

Oprócz bezpośredniej ochrony zamków Tatarzy spełniali jeszcze inne funkcje. Wspomina o nich w swoim paszkwilu z 1616 roku Piotr Czyżewski. Chcąc niejako zdeprecjonować Tatarów, zupełnie nieświadomie przekazał nam informacje: istotną funkcją Tatarów było dostarczanie pożywienia na dwór wielkoksiążęcy.

„Otóż po pierwsze, żeby w razie wojny mieć ich jako sługi, którzy żywność i na-

48 J. Tyszkiewicz, Pod murami miasta, s. 196.

49 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 161.

50 J. Tyszkiewicz, Służba tatarskich gońców w państwie Jagiellonów na tle dawnych posług komunikacyjnych, [w:] Komunikacja i komunikowanie w dawnej Polsce, pod red. K. Stępnika, M. Rajewskiego, Lublin 2008, s. 309–319.

51 Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego (dalej: BUWil) F. 4–34496 (A–1953), Inwentarz z roku

1683.

¤¤¤czynia za wojskiem nieść mają, po drugie gdyby Witold w Wilnie przemieszkiwał, to mieli mu dostarczać jarzyn tj. cebuli, ogórków i innymi ogrodnymi rzeczami mieli księcia opatrywać. Po trzecie, aby z listami jako kurierowie chodzili. Żeby gościńce, po których książę jeździ naprawiali mosty od Rudnik aż do Waki z Soroktatar powinni naprawiać i nowe budować, na co i przywileje mają i te osiadłości Soroktatary dlatego nadano”52. Tatarzy mieli zatem między innymi dostarczać na dwór hospodara pożywienia. Ukazuje to, jak wielkim zaufaniem obdarzeni byli osadnicy tatarscy.

Kolejną ważną kwestię w rozwijającym się państwie stanowiła ochrona i zabezpieczenie traktów handlowych. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, iż był to strategiczny element budowy państwowości. Ochronę traktów i ich drożność, zapewnianą poprzez czuwanie nad jakością mostów i przechodów, powierzono znów osadnikom stepowym, osadzając ich przy traktach komunikacyjnych. Pewną analogię osadnictwa widać na Kijowszczyźnie, gdzie osadnicy kipczaccy otrzymywali ziemię w zamian za posługę wojenną i strzeżenie traktów, przy których ich osadzano53.

Wydaje mi się – i jest to tylko hipoteza zapewne do dalszej dyskusji i przemyśleń

Prawo zwyczajowe rozciągnięte na Tatarów obejmowało ich służbę wojskową

52 P. Czyżewski, Alfurkan tatarski prawdziwy na czterdzieści części podzielony, s. 32.

53 P. Borawski, Struktura społeczna Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Acta Baltico-Slavica”, t. 19, 1990, s. 330; zob. A. Jabłonowski, Kolonizacja Ukrainy, „Kwartalnik Historyczny”, z. 1, 1893, s. 414.

54 Przykładem znaczenia zwyczaju w świadomości ludności WKL już po kodyfikacji, jakim były uregulowania I Statutu (1529), był zwyczaj stawiania czapki – na ten temat zob. I. Valikonytė, Zwyczaj stawiania czapki: szczególny aspekt kultury prawnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku, [w:] Litwa w epoce Wazów. Prace ofiarowane Henrykowi Wisnerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. W. Kriegseisena i A. Rachuby, Warszawa 2006, s. 191–206.

55 P. Czyżewski, Alfurkan tatarski prawdziwy na czterdzieści części podzielony, passim.

¤¤¤cjonujących wojsk prywatnych56. Potwierdzeniem tego było ujęcie Tatarów jako odrębnej grupy w popisie wojska litewskiego w 1528 roku57. Stwierdzić więc wypada, że pierwotnie osadnictwo tatarskie na ziemiach WKL miało charakter wojskowy58.

Dobrowolnie przybywający osadnicy tatarscy mieli prawo do zachowania swojej religii. Rozpatrując ten czynnik w kategorii praw i przywilejów, jakim niewątpliwie była możliwość zachowania islamu w państwie zdominowanym przez wyznanie chrześcijańskie, należy znów powołać się na funkcjonujące wówczas prawo zwyczajowe. Nie dla wszystkich było ono zrozumiałe. Specyfiki osadnictwa tatarskiego i praw mu przyznanych nie mógł pojąć jezuita: „Zaprawdę mnie to z podziwu nie może wyniść, że my poganów możemy ścierpieć między sobą w państwach chrześcijańskich”59. Nieznana była wprawdzie forma, w jakiej zawiązywały się w początkach osadnictwa umowy-przywileje, jednak wydaje się pewne, iż pierwsze miały charakter nadań ustnych60.

Kwestie religijne były podnoszone przez Krzyżaków jako argumenty przeciw Witoldowi i Jagielle, którzy uciekali się do pomocy bezbożników61.

Dzięki odnalezieniu w mińskim archiwum do tej pory nieznanego źródła – metryki meczetu w Nowogródku („Teka dla zapisania tak rzeczy parafialnych jako i innych dla lepszej pamięci sporządzona roku 1784 a podług liczby machammiedowej na rok 1199 i tak dalej rok po roku i dalej”62) – możliwe jest wyświetlenie

56 H. Wisner, Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowo-

ści” (dalej: SMHW), t. XIX, cz. I, 1973, s. 63.

57 ML, knyga nr 523 (1) 1528 Vilnius 2006, Popis wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego; zob.

Перепис войска Великого Княхества Лнтовского 1528, книха 523, Минск 2003.

58 O obowiązkach Tatarów pisał między innymi: J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa polskiego, ks. X, Warszawa 1981, s. 289; M. Bielski, Kronika polska, t. XIII, Warszawa 1830,

s. 204: „Przygnał [Witold] jedną ordę do Litwy z żonami y z dziećmi, które osadził, rozdawszy im pewne wsi koło Waki rzeki, i uczynił wolnymi od podatków wszelkich, tylko co na wojnę powinny iechać”; M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi, t. II, s. 113: „Hordę jedną do Litwy Witołd przyprowadził, którą nad Waką rzeką na rolach posadził gdzie i dziś nad tą Waką szeroko mieszkają, a powinność rycerską z uchwały działają”.

59 Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: BUW), Dział rękopisów, Kartoteka Kryczyńskiego, sygn. 1671; S. Śleszkowski, Odkrycie zdrad złośliwych ceremonii tajemnych rad praktyk szkodliwych Rzeczypospolitej i straszliwych zemstów żydowskich etc., Brunsberge 1621, Biblioteka Ossolińskich, nr 15736, kartoteka k. 230. Tatarów czy utożsamianych z nimi Turków nie określano mianem heretyków, a raczej mianem owego „bisurmana”, czyli wroga, którego należało zwalczać. Por. J. Tazbir, Obraz heretyka i diabła w katolickiej propagandzie XVI–XVII w., „Kwartalnik Historyczny”, R. LXXXVIII, 1981, z. 4, s. 952.

60 Zob. P. Borawski, Sytuacja prawna ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI– XVIII w.), „Acta Baltico-Slavica”, t. 15, 1983, s. 56.

61 Codex epistolaris Vitoldi „Monumenta medii aevii historica”, t. 6, oprac. A. Prochaska, Kraków 1882, nr 440, s. 206; nr 497, s. 4. Również w kronikach pruskich: Scriptores rerum Prussicarum, t. 3, wyd. T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Leipzig 1866, s. 484.

62 Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku (dalej: NAHBM) F. 1774 op. 1 dz. 155. Za informację o tym źródle dziękuję dr. Stanisławowi Duminowi. W chwili obecnej przygotowywana jest pełna edycja tego źródła.

¤¤¤procesów zachodzących dużo wcześniej, w okresie Witolda, i związanych z rolą oraz zadaniami stawianymi przed osadnikami tatarskimi. Odnalezione źródło, pomimo że pochodzi z wieku XVIII, zawiera informacje sięgające wcześniejszych stuleci.

Zapisana jest tam informacja o osadnikach tatarskich mieszkających na ulicy Metropolitalnej63. Jest to niezwykle cenna wiadomość. Dzięki niej wiemy, że Tatarzy osiedlali się w dzielnicy, która wówczas jeszcze nie była własnością metropolitalną. Stała się nią dopiero w 1415 roku. Osiedle to stanowiło w swej pierwotnej formie zabezpieczenie dla ważnego punktu strategicznego, jakim był zamek w Nowogródku64. Pozwala to na ustalenie datowania osadnictwa w Nowogródku na okres panowania Witolda65. Osadnictwo w okolicach tejże miejscowości, jak również w niej samej, wpisuje się bowiem w koncepcję osadnictwa tatarskiego wokół ważnych grodów czy zamków jako zabezpieczenie wojskowe w razie zagrożenia. Kolejnym argumentem przemawiającym za datowaniem osadnictwa tatarskiego w Nowogródku w czasach Witolda jest kwestia metropolity. Na zwołanym w Nowogródku w 1415 roku synodzie pod patronatem Witolda i Jagiełły zdjęto z funkcji metropolity filomoskiewskiego Focjusza i na jego miejsce mianowano Grzegorza Camblaka66. Osadnicy tatarscy mieli więc stać się naturalną ochroną dla siedziby metropolity, ponieważ byli bezstronni w kwestii religijnej. Metropolita wcale nie musiał czuć się bezpiecznie ze strony Rusinów, będących w zdecydowanej opozycji do zerwania kontaktów z Konstantynopolem na rzecz obediencji, jaką już w 1418 roku Grzegorz miał złożyć papieżowi67.

Dowodem na to, że Tatarzy mieszkali w jurydyce metropolitalnej, przynależnej już do metropolity unickiego, były podatki płacone przez Tatarów z tejże jurydyki Nowogródka. Pod datą 1675 roku z 12 stycznia widnieje kwit na otrzymanie z metropolitalnych włości „imieni” nowogródzkiego województwa podymnego. „Z jurydyki [należącej do metropolity – A.K.] w Nowogródku poborca Andrzej Garlicki otrzymał podatek od chrześcijan i od Tatarów z 4 dymów”68. W kolejnym roku Tatarzy obok chrześcijan i Żydów zostali wymienieni jako oddzielna grupa płacąca podatek *subsidii generalis *„w wysokości 76 złotych od

63 NAHBM F. 1774 op. 1 dz. 155, k. 3.

64 O znaczeniu strategicznym zamku w Nowogródku zob. М.А. Ткачев, Замки Беларуси, Минск

2005, s. 16–25.

65 Porównaj: A.J. Rolle, Dzieje osadnictwa tatarskiego na wołoskim pograniczu, s. 249. Zob.

J. Tyszkiewicz, Tatarzy w nowogródzkich stronach. Z dziejów Litwy, Rusi i Polski, [w:] Pamiętnik konferencji w Nowogródku 22–25 czerwca 1992, red. B. Noworolska, Sankt-Petersburg 1993, s. 68.

66 T.M. Trajdos, Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły (1386–1434), t. 1, Wrocław 1983, s. 5.

67 Warto wspomnieć, iż w orszaku Grzegorza Camblaka, który udawał się do Konstancji na sobór, znajdowali się również Tatarzy. Zob. A. Prochaska, Na soborze w Konstancji, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, t. 35, Kraków 1897, s. 27 i 50; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 127.

68 Описание дoкументoв архива западнoрусскихъ унiацскихъ метрoпoлитoв, C.-Петербургъ

1897, t. 1, nr 905, s. 336.

¤¤¤33 osób tak mężczyzn jak i kobiet, z jurydyki metropolity, którą zamieszkiwali”69. Byli to Tatarzy różnej kondycji i statusu społecznego. Dowiadujemy się tego z kolejnego spisu płaconego podatku w roku 1677, w którym obciążenie fiskalne pobrano z „Tatar prostego stanu”70. Warto przy tym zauważyć pewną niekonsekwencję w określaniu przynależności: pod datą 1686 zostali wymienieni ci sami Tatarzy, tylko już bez dookreślenia, do jakiej warstwy społecznej należą71.

Chętnie zaciągano Tatarów do wojska jako znających się na rzemiośle wojennym. Wypada przy tym zauważyć za badaniami Andrzeja Rachuby, iż w czasie największego udziału Tatarów w wojsku ich liczba sięgała nawet do 17 jednostek, co stanowiło ¼ całej jazdy. Chorągwiami tymi dowodzili rotmistrzowie tatarscy, co pozostawało w niezgodzie z prawem, które – jak konkluduje autor – było na szczęście nieprzestrzegane72.

Teodor Narbutt, charakteryzując powinności tatarskie, stwierdził: „Obowiązkiem tego ludu było służyć wojskowo, co oni z wiernością przykładną wypełniali”73.

Osadnictwo tatarskie w Księstwie Kijowskim wiązać należy z osobami książąt kijowskich Olelka i Semena Olelkowicza już w XV wieku74. Wspomnieć trzeba, iż ten proces osadniczy nie zakończył się w XV stuleciu. Na uwagę zasługuje również osadnictwo z wieku XVI będące konsekwencją zniszczenia przez Iwana IV Groźnego Kazania (1552) i Astrachania (1556). Wówczas to przybyła do Wielkiego Księstwa Litewskiego spora grupa uciekinierów, którą osadzono na ziemiach Podola i Wołynia75. Osadnictwo na kresach południowych kontynuował między innymi Konstanty Iwanowicz Ostrogski, hetman wielki litewski. Osadził on Tatarów pod zamkiem w Ostrogu. Mieli to być jeńcy spod Słucka i Wiśniowca. Osadnicy ci byli zobowiązani do posługi kozackiej dla straży książęcych gruntów,

69 Ibidem, nr 911, s. 339.

70 Ibidem, nr 928, s. 345.

71 Ibidem, nr 982, s. 363. Już w roku 1698 podymnego zebrano z Tatar 8 złotych z ośmiu głów – zob. nr 1052, s. 401. W kolejnych latach, czyli od roku 1701, ten stan się utrzymywał – zob. Описание дoкументoв архива западнoрусскихъ унiацскихъ метрoпoлитoв, C.-Петербургъ 1907,

t. 2, nr 1066, s. 3. W podatku pogłównym wymieniono: „Tatarzy nowogródzkiej metropolitalnej jurydyki”.

72 Zob. A. Rachuba, Armia Wielkiego Księstwa Litewskiego jako czynnik unifikacji narodowej

i kulturowej, „Przegląd Historyczny”, t. LXXXVIII, 1997, z. 2, s. 240. W konstytucji z roku 1613 zaznaczono, że w przypadku, gdyby któryś z dowódców okazał się Tatarem, „podskarbowie takim rotmistrzom płacić nie mają, jeśliby który zapłacił, Rzeczypospolita tego na liczbę przyjmować nie ma, ani rachunków od hetmanów przyjmować” – zob. Volumina Legum *(dalej: *VL), wyd. J. Ohryzko,

t. 3, Petersburg 1859, s. 99: O Tatarach. Nie było to jednak przestrzegane: por. H. Wisner, Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, cz. I, s. 76–77, 102; idem, Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, cz. III, SMHW, t. XXI, 1978, s. 104.

73 T. Narbutt, Dzieje narodu litewskiego, Wilno 1840, t. VIII, s. 246.

74 K. Grygajtis, Osadnictwo Tatarów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim w XIV– XVIII w., s. 48. Na temat polityki w stosunku do Olelkowiczów zob. H. Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Poznań 2006, s. 230–233.

75 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 168.

¤¤¤lasów i granic. Nie do końca wiadomo, czy ci osadnicy byli jeńcami, cieszyli się bowiem dużą swobodą religijną – choć czasem jedno drugiego nie wykluczało76. We Lwowie też funkcjonowało osadnictwo tatarskie w okolicach zamku. Po osadnictwie tym pozostało niewiele – nazwa ulicy (Tatarska) u podnóża zamku, gdzie pierwotnie znajdowała się dzielnica tatarska przy Bramie Krakowskiej77.

Wspomnieć należy, że późniejsze osadnictwo na terenach Ukrainy nie zakończyło się tak wielkim sukcesem jak na Nowogródczyźnie czy Mińszczyźnie. Nieudaną próbę zatrzymania przy sobie Tatarów w postaci milicji nadwornej podjął Jan Mikołaj Chodkiewicz, nadał bowiem dobra „Panom Józefa Baranowskiego porucznika JKM i mojej nadwornej milicji Stefana chorążego nadwornego mojej milicji i Alexandra Talkowskiego naznaczam osiadłość w uroczysku Ostrowie naprzeciw miasta mego Petrykowa za rzeką Prypecią”. Tatarzy w dwa lat później wystosowali taki list: „Tak dla naglejacych pilnie interesów naszych jako dla niesposobności w Kraju zapadłym i bezludnym do utrzymania i wyszutentowania się nam przy trudnym z osiadłości tejże gruntu wyznaczonego oddalić się umyśliliśmy”78.

W działalności osadniczej Witolda widać politykę wzmacniającą dotychczasowe struktury administracyjne Litwy nowymi jednostkami o charakterze wojskowym czy sądowniczym79. Działalność kolonizacyjna wielkich książąt litewskich wiązała się w dużej mierze z organizacją i funkcjonowaniem szeroko pojętego społeczeństwa litewskiego. Zasiedlanie tatarskimi osadnikami terenów wokół zamków, w miastach na tzw. końcach, nadania ziemskie, powodowały tworzenie tatarskiej przestrzeni osadniczej z wszelkimi przynależnymi jej mieszkańcom prawami i obowiązkami. Ciekawym aspektem kształtowania osadnictwa była polityka Kazimierza Jagiellończyka, która korespondowała z planami wcześniejszych książąt. Otóż około 1440/1443 roku król Kazimierz powierzył kniaziowi tatarskie-

76 S. Kardaszewicz, Dzieje dawniejsze miasta Ostroga. Materiały do historii Wołynia, Warszawa– Kraków 1913, s. 120.

77 I. Chodynicki, Historya stołecznego królestw Galicyi i Lodomeryi miasta Lwowa od założenia jego aż do czasów teraźniejszych, Lwów 1829, s. 47; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 152.

78 Archiwum Państwowe w Krakowie na Wawelu (dalej: APK), Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, nr 340, k. 9–17 oraz k. 37. Tematowi osadnictwa na południowo-wschodnich kresach ciekawą pracę poświęcił Antoni Józef Rolle (Dzieje osadnictwa na wołoskim pograniczu); zob.

W. Wielhorski, Ziemie ukrainne Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, Londyn

  1. Pozycja ta jednak już się zdezaktualizowała i warto byłoby podjąć w niedalekiej przyszłości próbę nowego opracowania tego tematu. Materiał bowiem do takiej pracy w archiwach, także polskich, jest wcale bogaty, dla przykładu podamy kilka sygnatur: APK, Archiwum Dzikowskie Tarnowskie, sygn. 261, 1235, Archiwum Sanguszków 68/26, 157/17, 229/6, 565/35, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, sygn. 340, 618, jak również bogate zbiory korespondencji z Portą Otomańską Archiwum Podhoreckie, XIV 4, dokumenty luźne. Wykorzystać należałoby też tę słabo eksplorowaną pracę: Abdullah Zihni Soysal, Jarłyki krymskie z czasów Jana Kazimierza, „Studia Wschodoznawcze”, t. 2, Warszawa 1939.

79 K. Grygajtis, Początki osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Uwagi do problemu, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. VII, 2001/2002, s. 8.

¤¤¤mu obronę wschodniej rubieży państwa, tworząc tym samym w źródłach rzek Sejm, Psieł i Dońca księstwo lenne – Jahołdajewszczyznę80. Tworzenie tatarskich księstw pogranicznych było podyktowane chęcią wzmocnienia granicy wschodniej przed rosnącą potęgą Moskwy81. Oddawanie w ręce tatarskiej starszyzny lennych księstw stawiało ich na równi z innymi możnymi, choć do pełni praw podobnie jak panowie ruscy nie byli dopuszczani. Zauważyć można w ten sposób sytuację, w której starszyzna plemienna, nie należąc w pełni do żadnego ze stanów, tworzyła swego rodzaju stan pośredni.

Status społeczny i prawny osadników tatarskich

Od samego początku przybywająca na Litwę ludność tatarska była dość znacznie zróżnicowana pod względem społecznym, ekonomicznym i stanowym.

W historiografii utrwalił się pogląd, że społeczność osadników tatarskich dzieliła się na trzy kategorie – „stany”82. W pracy *Tatarzy na Litwie i w Polsce *Jan Tyszkiewicz zaproponował podział na dwie grupy społeczno-zawodowe: wojowników-ziemian i biedotę83. Nowe światło na kwestię podziału grupy osadników tatarskich rzuciła publikacja rewizji z 1631 roku84. Opublikowane wypisy z tzw. lustracji Kierdeja stanowią nieocenione źródło do badań nad społecznością tatarską, jej demografią, strukturą, a także rozmieszczeniem85. W świetle tego spisu obserwujemy inne podziały wewnątrz struktury osadników tatarskich niż zaproponowane w dotychczasowej literaturze przedmiotu. Wyróżnić zatem można, idąc za badaniami wydawców lustracji Kierdeja: Tatarów bojarów pancernych, putnych86 czy też tatarskich chłopów, poza oczywiście występującymi miejskimi osadnikami i tzw. Tatarami hospodarskimi87.

Piotr Borawski zwrócił jednak uwagę na brak jednolitości w obrębie danych warstw, na pewne zróżnicowanie wynikające z ewolucji, także prawnej, osadników, na zróżnicowanie dodatkowo odmiennie się kształtujące w zależności od epoki, w której przyszło tymże osadnikom żyć88. Inną klasyfikację, trójstopniową,

80 K. Grygajtis, Początki osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 15.

81 Por. М.К. Любавский, Очерк истории литовско-русского государства до люблинскщй унии включителъно, Санкт-Петербург 2004.

82 J. Sobczak, Czy tatarska ludność Litwy należała do szlacheckiego stanu?, „Przegląd Historyczny”, t. 77, 1986, z. 3, s. 467.

83 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 201.

84 P. Borawski, W. Sienkiewicz, T. Wasilewski, Rewizja dóbr tatarskich 1631 r. Sumariusz i wypisy,

„Acta Baltico-Slavica”, t. 20, 1991, s. 59–135 (dalej Rewizja dóbr).

85 Rewizja dóbr, s. 59–135.

86 Zob. Археографический Сборник Документов относящихса к истори Северно-Западной Руси, Вилъна 1876, t. 1, s. 34.

87 Rewizja dóbr, s. 65, 115.

88 P. Borawski, Struktura społeczna Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Acta Baltico-Slavica”, t. 19, 1990, s. 311–340.

¤¤¤zaproponowała Irena Rychlikowa – podzieliła bowiem Tatarów na: grupę zależną od panującego, Tatarów zależnych od panów feudalnych oraz Tatarów ziemian89. Nowe rozwiązanie przedstawił z kolei Andrzej B. Zakrzewski. Dokonał bardziej szczegółowej kategoryzacji. Z trzech istniejących warstw (Tatarów odbywających służbę wojskową, Tatarów „prostego” stanu, tatarską czeladź niewolną) wyłonił kolejno dodatkowy podział. Z Tatarów zobowiązanych do służby wojskowej: Tatarów hospodarskich, murzów, ułanów, carewiczów etc., oprócz tego do tej kategorii zaliczył Tatarów ziemian w dobrach pańskich i Tatarów osadzonych w ekonomiach. Do kategorii Tatarów „prostych” włączył zaś czeladź dworską wolną, włościan, mieszkańców miast królewskich i prywatnych. Według warszawskiego badacza między tymi grupami wykształciła się zaś warstwa Tatarów bojarów90. Wydaje się, iż tak zaproponowana klasyfikacja jest do przyjęcia, z jednej strony uwzględnia bowiem zbliżoną bądź taką samą sytuację prawną warstw tatarskich osadników, sprowadzając ich do jednej grupy, a z drugiej – bierze pod uwagę ich dość duże zróżnicowanie i skłonność do ewolucji społecznej, czyli przemieszczania się między stanami. Choć, jak zaznacza to sam autor, nie zamyka to dyskusji nad modelem uwarstwienia Tatarów.

Do pierwszej połowy XVI stulecia uprzywilejowaną grupę stanowili carewicze będący często synami lub krewnymi ordyńskich sołtanów, między innymi Mendli Gireja, Szach Achmata. Za przykład niech posłużą postacie, takie jak carewicze Ostryńscy, Puńscy, Sołtan Azubek. Dali oni początek wielu znakomitym rodom w Wielkim Księstwie Litewskim91. Obok nich w hierarchii tatarskiej ważną i równie znaczącą grupę stanowili kniaziowie będący potomkami ordyńskich beków oraz murzowie – przedstawiciele znamienitych ordyńskich rodów92. Carewiczów, kniaziów, murzów z uwagi na minimalne różnice w ich statusie na ziemiach litewskich przyjęło się traktować jako jedną grupę – ową elitę osadników tatarskich. Była to warstwa najbogatsza i najbardziej wpływowa; z uwagi na swoją bezpośrednią zależność od monarchy oraz na obowiązek służby ziemskiej na rzecz hospodara dookreślano ich jako Tatarów „hospodarskich”93. Mieli oni tytuły przy-

89 I. Rychlikowa, Tatarzy litewscy 1764–1831 częścią szlacheckiego stanu?, „Kwartalnik Historyczny”, t. 97, 1990, z. 3–4, s. 80.

90 A.B. Zakrzewski, Struktura społeczno-prawna Tatarów litewskich w XV–XVIII wieku. Próba nowego ujęcia, [w:] Inter Orientem et Occidentem. Studia z dziejów Europy Środkowowschodniej ofiarowane Profesorowi Janowi Tyszkiewiczowi w czterdziestolecie pracy naukowej, red. T. Wasilewski, Warszawa 2002, s. 127–128.

91 Szerzej na temat carewiczów zob. С.В. Думин, Татарские царевича в Виеликом Княжестве Литовском (XV–XVI вв.), „Древнейшие государства на территории СССР: Материалы и исследования. 1986 г.”, Москва 1988, s. 107–113; Por. J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, s. 19.

92 С. Думин, Татарские князья в Великом Княжестве Литовским, „Acta Baltico-Slavica”, t. 20,

1991, s. 26.

93 Takimi Tatarami hospodarskimi dla przykładu byli: Michnu Milejewicz, który otrzymał nadanie ziemskie w Dziemitkowie na pustowszczyźnie Miłonowszczyzny z rąk króla Zygmunta I, Misko Czahudajewicz, który również posiadał dworzec w Dziemitkowie, i inni – zob. Rewizja dóbr, s. 121.

¤¤¤niesione ze sobą ze stepu, które akceptowano w Rzeczypospolitej. Oprócz zazwyczaj większych nadań ziemskich przysługiwało im też prawo zajmowania urzędu chorążego czy marszałka. To z kolei powodowało, że stawali się reprezentantami grupy tatarskich osadników względem urzędników hospodarskich94. Zajmowanie urzędu marszałka było atrakcyjne i nobilitujące, stąd często dochodziło do waśni o piastowanie tej godności – w licznych wypadkach, by załagodzić spory, musiał interweniować sam król95. Wiele wskazuje na to, że urząd marszałka miał charakter dziedziczny; przy każdorazowym ubieganiu się o nadanie tej godności wzmiankowano przy tym o dobrej służbie przodków. Za przykład może służyć suplika kniazia Machmeta Ułana Assańczukowicza skierowana do króla Zygmunta I o nadanie mu urzędu marszałka nad ściahem ułańskim. Król nadał mu tę godność: „Majet on toje marszałstwo nad siciahom Ułanow Assanczukowiczów dzierżati i nim sia riaditi i sprawowati, i na tom miestie byti, kak died jeho Majko i diadko jeho Adko onoje marszałkostwo riadili i sprawowali. I na to jeśmo jemu dali siej nasz list z naszoju pieczatiu”96. Nie jest to przypadek odosobniony

niu pogłównego. Na czas poboru musiał złożyć przysięgę, zatem wówczas stawał się pełnoprawnym urzędnikiem hospodarskim względem ludności tatarskiej97. W 1530 roku na chorążego ściahu trockiego został wyznaczony Obduła Abrahimowicz, który był synem marszałka, pisarza tatarskiego Abrahima Tymirczyca98.

94 Za przykład niech posłuży potwierdzenie na urząd chorążego dany Ułanowi Begimowiczowi, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie Sumariusz Metryki Litewskiej (dalej: AGAD SML),

t. VI, k. 38.

95 Na temat chorążych, marszałków tatarskich – zob. P. Borawski, Zwierzchnicy wojskowi Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Acta Baltico-Slavica”, t. 22, 1994, s. 59–83. Między innymi na temat marszałka Urus Ułana zob. Централъный Государственный Архив Древних Актов в Москве (dalej: CGADAM) fond 389, op. 6 dz. 13. Zob. też J. Tyszkiewicz, Rejestr chorągwi tatarskich walczących w wojnie polsko-krzyżackiej 1519–1521, „Zapiski Historyczne”, t. LIII, z. 1–2, 1988, s. 90–91, 95.

96 Cyt. za: P. Borawski, Zwierzchnicy wojskowi Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 77–78.

„Ma on to marszałkostwo nad ściahem tym trzymać i nad nim władzę sprawować; i na tym miejscu byli dziad, jako Majko, i dziad, jako Adko, oni marszałkostwo też trzymali (urząd ten sprawowali). I na to jemu (tj. Machmetowi) daliśmy list nasz z pieczęcią”.

97 Potwierdzenia na ten urząd zob. AGAD SML, t. VI, k. 20, t. VII, k. 73v, k. 140, k. 207,

k. 217v; VL, t. III, s. 114; „Chorążowie, Murzowie, i Ułanowie, według zwyczaju swego uczynić mają przysięgę w Grodzie na czas wybierania Poborcom naznaczonym, w którym osiadłości mają” i wskazać zobowiązani są rzetelnie tych Tatarów, którzy powinni owe pogłówne zapłacić. Też pogłówne tatarskie z roku 1619 – ibidem, s. 174; tam też konstytucja z 1620 roku, s. 194, konstytucja z 1626 roku, s. 248. Szerzej o tym problemie – zob. P. Borawski, Zwierzchnicy wojskowi Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 59–83.

98 P. Borawski, Zwierzchnicy wojskowi Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 82. Abraham Tymirczyc pełnił na dworze hospodara funkcję tłumacza i pisarza, sprawował również funkcję marszałka, za swoje zasługi został nagrodzony przez hospodara majątkami ziemskimi – zob. Letuvos Metrika *(dalej: *ML) knyga nr 10 (1440–1523), Vilnius 1997, list z roku 1518, nr 10, s. 39; ML, knyga

nr 11 (1518–1523), Vilnius 1997, list z roku 1518, nr 19, s. 54; ML, knyga nr 6 (1494–1506), Vilnius

2007, list z roku 1502, nr 470, s. 277.

¤¤¤Urzędy bywały jednak dziedziczone nie tylko w linii ojciec – syn; sprawujący urząd mógł go przekazać swemu bratu czy też bratankowi, jeśli nie miał własnych dzieci99. Niekiedy przy takich procedurach dochodziło do zatargów.

W sporach tych ujawnia się jeszcze jedna ważna kwestia, na którą zwrócił uwagę Jacek Sobczak: fakt wewnętrznego zróżnicowania i zhierarchizowania tej warstwy100. Jeszcze w XVI wieku dawna organizacja rodowo-plemienna miała duże znaczenie dla Tatarów przybyłych do WKL. Zdarzało się, że hospodar sam wyznaczał dowódcę ściahu101. Zarysowuje się wówczas wyraźne feudalno-hierarchiczne zróżnicowanie ziemiaństwa tatarskiego na klasy różniące się stopniem zamożności102. W dalszej konsekwencji prowadziło to do rozdrobnienia, a zatem i osłabienia tej grupy. Mogło to wpłynąć na szybszą asymilację społeczności uboższej.

Kolejną grupę stanowili tzw. Tatarzy kozacy. Warstwę tę wyodrębnił po raz pierwszy Antoni Muchliński103. Za nim tezę tę powtarzano przez lata; po raz pierwszy bodaj nie zgodził się z nią moskiewski uczony Stanisław Dumin. Wywiódł on określenie „kozak” ze Złotej Ordy, gdzie mianem tym określano zbiegów, i podważył dotychczasowe zaszeregowanie Tatarów kozaków jako odrębnej warstwy społeczności tatarskiej, stawiając ich w jednym szeregu z Tatarami hospodarskimi104. Innego zdania są Piotr Borawski i Jan Tyszkiewicz105. Zdaniem badaczy byli to dobrowolni osadnicy, którzy otrzymywali nadział ziemi, zazwyczaj nie więcej niż trzy włóki, i byli zobowiązani do konnej służby. Często te małe nadziały ziemi okazywały się niewystarczające dla rozrastającej się rodziny. Znane są prośby o nadanie pustowszczyzn w zamian za służbę106. Ewoluując w społeczności miejscowej, Tatarzy starali się wyzbywać ciężkiej służby kurierskiej w zamian tylko za

99 ML, knyga nr 12 (1522–1529), Vilnius 2001, list z roku 1525, nr 447, s. 360; por. Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, oprac. A. Rachuba, Warszawa 2001, nr 321, s. 99, nr 377, s. 111, nr 378, s. 112, nr 1075, s. 357.

100 J. Sobczak, Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 73. Zob.

ML, knyga nr 12 (1522–1529), list z roku 1522, nr 86, s. 169; list z roku 1525, nr 480, s. 382–383.

101 Zob. ML, knyga nr 12 (1522–1529), Vilnius 2001, list z roku 1522, nr 23; Mianowanie dowódcą ściahu Osańczukowskiego Nuryma Żmajkowicza – s. 133.

102 S. Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 59.

103 А.О. Мухлински, Исследование о происхождение и состояние литовских татар, Петербург

1857, s. 25–26.

104 S. Dumin, Szlachta tatarska w Wielkim Księstwie Litewskim i zmiany w jej sytuacji prawnej w XVI–XVIII w., „Roczniki Historyczne”, t. 57, 1991, s. 147–163.

105 Zob. P. Borawski, Tatarzy kozacy w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 205. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż autor (s. 207, przyp. 41) cytuje Архив Юго-Западной России *pod datą 1506 roku, cytat ten nie znajduje jednak swego odniesienia, gdyż w tej pracy (pod numerem 208) zapisany jest w danym miejscu dokument z roku 1593. W przypisie do swojego artykułu (Tatarzy kozacy w Wielkim Księstwie Litewskim) autor podaje, iż artykuł Stanisława Dumina jest w druku w „Lituano-Slavica Posnaniensia”, w tomie XI, wydanym do roku 2007. Artykuł ten jednak w rzeczywistości się nie ukazał: w trakcie mego pobytu w Moskwie w maju 2007 roku spotkałem się ze Stanisławem Duminem, który oświadczył, iż wycofał tekst z „Lituano-Slavica Posnaniensia” i że ukaże się on wkrótce w innym czasopiśmie. Zob. J. Tyszkiewicz, *Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 160.

106 ML, knyga nr 8 (1499–1514), Vilnius 1995, list z roku 1507, nr 217, s. 200.

¤¤¤służbę ziemską107. Zdarzały się również sytuacje, kiedy to porzucali ziemię, jak w przypadku Tatarzyna ordyńskiego Otmana, który – zostawiwszy ziemię – zapewne powrócił na step. Dość szybko do dzierżawcy dóbr słonimskich wpłynęła prośba Tatara Malik-Baszy o przejęcie porzuconej ziemi108. Zdarzało się też, że Tatarzy sprzedawali ziemię, aby uwolnić się z posługi wojennej. Nie zawsze jednak takie transakcje przynosiły pożądany efekt. Oto w roku 1524 Tatarzy powiatu nowogródzkiego sprzedali grunt, jednak w zezwoleniu królewskim na dokonanie tej sprzedaży zawarowano, iż kupujący nie może kupić całej połaci, winien jest bowiem zostawić trzecią część ziemi, aby Tatarzy nadal mogli z niej pełnić posługę109. Na przestrzeni XVI i XVII wieku kancelaria litewska posługiwała się w kontaktach z ordami pisarzami i tłumaczami tatarskimi (znającymi język arabski, tatarski), wypełniającymi nierzadko misje dyplomatyczne110. Wszyscy zatrudniani przez kancelarię litewską nosili tytuł funkcjonariuszy hospodarskich111, otrzymując za swoją posługę odpowiednie wynagrodzenie w postaci nadań ziemskich112. Mając przywileje królewskie, osiadali Tatarzy na nadanych ziemiach i pełnili z nich posługę wojenną. O ziemię w zamian za taką posługę ubiegali się również przybysze z Zachodu. Za przykład może posłużyć nadanie ziemskie w powiecie oszmiańskim Francuzowi Franciszkowi Le Noble z obowiązkiem odprawowania służby. W roku 1575 otrzymał Francuz ziemię w majątku Iwie z nadania krajcze-

go litewskiego Jana Kiszki113.

W wieku XVIII w ekonomiach królewskich zapoczątkowano proces sprawdzania dokumentów nadań ziemskich i podjęto procedurę rugowania z ziemi osadników tatarskich114. Działalność tę zapoczątkował podskarbi litewski Antoni

107 А.О. Мухлински, Исследование о происхождение, s. 25 (zapisy z *ML *z roku 1540). O dawaniu podwód i posłudze przewodników dawanych przez Tatarów zamieszkujących Litwę – zob.

W. Jarmolik, Obsługa komunikacyjna posłów litewskich w późnym średniowieczu, [w:] Miasto region społeczeństwo. Studia ofiarowane prof. Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę jego urodzin, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 1992, s. 194.

108 ML, knyga nr 8 (1499–1514), Vilnius 1995, list z roku 1508, nr 378, s. 286.

109 ML, knyga nr 14 (1524–1529), Vilnius 2008, list z roku 1524, nr 1, s. 77.

110 Zob. prośba żony zmarłego pisarza arabskiego Nursejta, zapewne Tatara, służącego na dworze Zygmunta Augusta z roku 1567, o ziemię należącą do jej męża we włości raduńskiej – ML, knyga nr 51 (1566–1574), Vilnius 2000, list z roku 1567, nr 76, s. 86–87.

111 K. Pietkiewicz, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka. Studia nad dziejami państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku, Poznań 1995, s. 18, 25.

112 Zobacz nadania tłumaczom tatarskim ML, knyga nr 10 (1440–1523), list z roku 1518, nr 10,

s. 39–40; ML, knyga nr 12 (1522–1529), list z roku 1522, nr 48, s. 147–148 i list z roku 1522, nr 57,

s. 154; K. Pietkiewicz, Metryka litewska – Księga wpisów z lat 1516–1518, „Lituano-Slavica Posnaniensia” Studia Historica, t. VI, Poznań 1995, wpis nr 64, s. 174; Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, oprac. A. Rachuba, Warszawa 2001, nr 245, s. 80, nr 434, s. 126.

113 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD). Zbiór dokumentów pergaminowych nr 7838. Dokument z 5 marca 1575 roku.

114 S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz podskarbi nadworny litewski, t. 1, Londyn 1970, s. 556–

597. Zob. I. Rychlikowa, Tatarzy litewscy 1764–1831 częścią szlacheckiego stanu?, „Kwartalnik Historyczny”, t. 97, 1990, nr 3–4, s. 84–89.

¤¤¤Tyzenhauz. Powodem usuwania z zajmowanej ziemi był jakoby brak podstaw prawnych do jej zajmowania115. Przykład walki o swoje prawa stanowi suplika Tatarów zamieszkujących dobra stołowe w ekonomii olickiej: „z dwojakiego tytułu mają osiadłości swoje. Jedni za nadaniem, które przodkom ich Jan Kazimierz w nagrodę za sługi wojskowych uczynił; drudzy za prawami przedażnemi od szlachty podobnież dawniejsze jeszcze nadania mający”116. O różnorodności pełnienia służby przez Tatarów świadczyć może końcowe zdanie supliki, które ukazuje jednocześnie, iż nie wszyscy byli rugowani, gdyż służyli w nadwornej królewskiej służbie. Prości żołnierze zapytują retorycznie: „Służąc Rzeczypospolitej, czyż razem i królowi nie służymy?”117 Pomimo dość twardego stanowiska podskarbiego Tyzehauza liczne supliki do króla przyniosły skutek. Reskryptem z 6 listopada 1779 roku król uwolnił Tatarów mieszkających w ekonomiach od płacenia zaległych kwart, w tym tzw. sowitej, utrzymując jednak obowiązek płacenia kwarty zwykłej118. Nie uspokoiło to jednak żądań tatarskich do całkowitego zniesienia podatku. Kwestie sporne zupełnie ustały po ogłoszeniu konstytucji z 1786 roku uznającej majątki Tatarów w dobrach ekonomicznych za dobra dziedziczne119.

Tatarzy w miastach

Tatarzy tworzyli w systemie WKL specyficzną grupę. Przebywając w miastach, zamieszkując często dzielnice (jurydyki), podlegali ich prawom. Z uwagi na fakt, że istnieją już opracowania dotyczące tatarskiego osadnictwa miejskiego w jurydykach królewskich i prywatnych, w swojej pracy postaram się skupić na sytuacji mińskich osadników tatarskich w jurydyce kapitulnej będącej pod zarządem duchowieństwa katolickiego120. W tym miejscu warto uzmysłowić sobie, czym była owa jurydyka i jakim prawom podlegała. Jurydyką było osiedle o charakterze miejskim, zorganizowane w obrębie murów obronnych właściwego miasta lub na terenach należących do niego i wyjętych spod jurysdykcji miejskiej, czyli osiedle

115 Muzeum Narodowe Biblioteka Czartoryskich (dalej: BCz.), rkps nr 715 IV. Pod rokiem 1775 k. 328–329.

116 BCz. rkps 715 IV, s. 497–499.

117 BCz. rkps 715 IV, s. 499. Rok 1775, lista osób wyrugowanych: Kryczyński rotmistrz Przedniej Straży ze wsi Skirsobole, Mucha chorąży Porosie, Safianowicz Towarzysz Dębowy Róg oraz obwieszczeni do wyrugowania: Janusz Baranowski Pułkownik Wilkobole, Zachariasz Baranowski Rotmistrz Winksznupie, Zabłocki rotmistrz Potylicze, Ułan rotmistrz, Ciolokanie, Achmetowicz, Borowszczyzna. Zob. również k. 531–533, 611–612, 635–640, 675–676.

118 Na temat kwarty zob. W. Pałucki, Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Warszawa 1974, s. 202–231; S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz, t. 2, Londyn 1971, s. 158.

119 J. Sobczak, Tatarzy w służbie Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium historycznoprawne, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. XXXIX, 1987, z. 1, s. 67–68.

120 O sytuacji w mieście zob. J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 222–279; P. Borawski,

Tatarzy w miastach i jurydykach Radziwiłłów.

¤¤¤z własną władzą i sądami podległymi zwierzchnictwu właściciela gruntu lub króla, ale niemające praw miasta121.

Część osadnictwa tatarskiego w Mińsku bezsprzecznie należy powiązać z osadnictwem zamkowym. W Mińsku duża grupa muzułmanów pojawiła się w drugiej połowie XVI wieku. Na podstawie dostępnych źródeł można stwierdzić, iż w Mińsku Tatarzy mieszkali w trzech, różnych pod względem prawnym, rejonach miasta. Po bitwie pod Kleckiem w 1506 roku Jan Mikołaj Radziwiłł „Brodaty”122 osiedlił część jeńców tatarskich schwytanych w czasie walki i osadził ich na obszarze należącym do niego. Kolejną grupę stanowili osadnicy tatarscy należący do rodu Ostrogskich, przypisani do tzw. dworu tarasowskiego123. Byli też Tatarzy mieszkający w jurydyce kapitulnej. Piotr Borawski przypuszcza, że pojawić się mogli tam jako darowizna po zwycięstwie nad ordyńcami124. Moim zadaniem osadnictwo w jurydyce kapitulnej wiązać należy raczej nie z osadnictwem jenieckim, a dobrowolnym, tak jak miało to miejsce w przypadku Nowogródka. Wydaje się, iż Nowogródek (tak jak Mińsk) jako punkt strategiczny nie mógłby stanowić dobrego miejsca na osadzenie jeńców tatarskich. Osadnictwo dobrowolne miało za zadanie stanowić siłę zabezpieczającą zamek, co w przypadku jeńców mogło być wątpliwą gwarancją obrony. W Nowogródku Tatarzy zasilili jurydykę kościelną, należącą najpierw do metropolity, a następnie do kapituły. Świadczy o tym między innymi rewizja plebana nowogródzkiego przeprowadzona w 1668 roku, z której wynika, iż: „Tatarzy, mają wolny wrąb do nich [lasów – A.K.] za opłatą czynszu corocznie po gr 20 [do kasy kapituły – A.K.]”125. W regulacji włości plebana nowogródzkiego z 1671 mamy informację o stanie prawnym zamieszkujących tam Tatarów: „Tatarowie tam będący [we włości nowogródzkiej – A.K.] ponieważ od posyłek z listami wolni zostają tedy tejże ustawie podlegać mają”126 [tak jak ogół ludności; dalej wymienione są obowiązki – A.K.]. Kolejnym argumentem za osadnictwem dobrowolnym, niejenieckim, jest fakt zachowania swojej religii. Dość dużo informacji na temat relacji pomiędzy kapitułą wileńską – nominalnym właścicielem – a Tatarami zamieszkującymi jurydykę w Mińsku dostarczają wypisy opracowane przez Mamerta Herburta127. Mając dostęp do

121 Na temat definicji jurydyk, ich znaczenia i ewolucji – zob. J. Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956; P. Borowik, Jurydyki miasta Grodna w XV–XVIII wieku, Supraśl 2005.

122 Jan Tyszkiewicz podaje, że był to Janusz Radziwiłł zwany Brodatym – zob. Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 225. Wydaje się jednak, iż był to Jan urodzony ok. 1474, zm. 1522, marszałek, kasztelan trocki.

123 T. Strykienicz-Korzon, Szkice historyczne o Tatarach litewskich w Mińsku Litewskim i jego okolicach, „Rocznik Tatarski”, t. I, 1932, s. 167.

124 P. Borawski, Struktura społeczna Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 339.

125 *Materiały historyczne do dziejów rocznych, czyli kroniki litewsko-katolickiego kościoła a szczególnie wileńskiej diecezji z akt kapituły katedralnej oraz konsystorza wileńskiego i rocznych dokumentów oryginalnych *– zebrał i opracował M. Herburt, t. XV (1667–1672), k. 192v.

126 Materiały historyczne do dziejów, t. XV (1667–1672), k. 206.

127 Materiały historyczne do dziejów, t. VIII–XVII.

¤¤¤źródeł od końca lat 20. XVII wieku, możemy prześledzić, w jaki sposób kapituła postępowała z Tatarami zamieszkującymi ich jurydykę128.

W roku 1628 zwrócił się do kapituły wileńskiej (zarządzającej jurydyką w Mińsku) niejaki „niewierny Musi [Musa – A.K.] Abrahimowicz Tatarzyn” z prośbą ustną o wpis przywileju do akt kapitulnych o posiadanych placach w granicach jurydyki. Place te znajdować się miały „na ulicy Woskrzesieńskeij (Woskresieńskiej) między domami J[aśnie] W[ielmożnego] P[ana] Krzysztofa Radziwiłła [wojewody wileńskiego – A.K.] a tyłem do jeziora pod zamkiem leżących”129. Zatem znów widzimy tu zamek jako miejsce bezpośredniego sąsiedztwa osadników tatarskich; o ich przynależności religijnej wyraźnie świadczy natomiast określenie

„niewierny”, choć wprawdzie mianem tym częściej określano Żydów. Zapis świadczy o zasadach, na jakich trzymał ów Tatarzyn ziemię. Otóż, jak stwierdza w dalszej części dokument: plac ten „a na nim dom z dobrem zabudowaniem i ogrodem obszerności na 28 prętów do 3 żywotów tj. jemu samemu synu Jahi [prawdopodobnie Szehidewiczowi? – A.K.] z żoną i potomkiem jego za którym zejściem tenże plac i wszystko wtedy budowane na nim będące, bez wszelkiego szacunku nakładów na kapitułę wil[eńską] jako na Pany przyrodzone przychodzić ma”130. Jednocześnie osadnik miał pewne prawa do rozporządzania tymże placem: „Nie inaczej wszakże wolno mu też prawo, komu innemu odstąpić tylko za wiedzą i zezwoleniem kapituły”131. Kapituła ustalała też wysokość czynszu za place użytkowane przez Tatarów, przy czym brała pod uwagę ich kondycję finansową: „Powinni kapitule po zł 30, a drudzy niżsi i biedniejsi przy dawnym zwyczaju pozostali”132. Jest to kapitalna informacja, z której dowiadujemy się dodatkowo o rozwarstwieniu Tatarów – istniała, jak widać wyraźnie, warstwa zamożniejsza, być może rzemieślników. W roku 1634 gruntami jurydyki „tatarskiej” zainteresowali się mieszczanie mińscy, którzy złożyli kapitule propozycję: „Na prośbę mieszczan mińskich o sprzedanie im Jurydyki Tatarskiej w Mińsku dano zezwolenie: wszakże za uprzednią rewizją gruntu dla korzyści istotnej ceny, którą na przyszłą wiosnę kanonikowi Zabłockiemu zlecono”133. Wkrótce wpłynęła propozycja od Tatara, który sam chciał wykupić grunta tatarskie: „na propozycję Tatara mińskiego jurydyczanina kapituły chcącego również tam grunt, na którym mieszka, jako i pod wszytkimi innymi Tatarami w Mińsku zakupić, aby się już zawsze od prawa Jurydyki kapit[uły] wyzwolił i od czynszu zwykłego opłaty”134.

128 Jurydykę przynależną kapitule w mieście Mińsku tworzyły pierwotnie trzy place wraz z przynależnościami podarowane w roku 1500 przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra – zob. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej (1387–1507), wydał J. Fijałek i W. Semkowicz, t. 1, Kraków 1948, nr 469, s. 550.

129 Materiały historyczne do dziejów, t. IX (1624–1632), k. 66.

130 Ibidem, k. 66.

131 Ibidem.

132 Materiały historyczne do dziejów, t. X (1632–1643), k. 102v.

133 Materiały historyczne do dziejów, t. XI (1633–1635), k. 115.

134 Materiały historyczne do dziejów, t. X (1632–1643), k. 97.

¤¤¤Kapituła nie zgodziła się oczywiście na wyprzedaż i wyzbycie się jurydyczan, stwierdzając: „iż gdy zastrzeżono prawami żeby Tatarzy dóbr ziemskich nie posiadali, przetóż ów Tatar może tylko zostać wolnym ze swymi [w]spółtowarzyszami od czynszu corocznego i od dalszych jurydycznych powinności, nigdy jednak nie wychodząc z pod jurysdykcji Kapituły; jeśli on sam i każdy z nich wiecznemi czasy co rok po 2 kopy groszy Litt [litewskich – A.K.] płacąc ogólnie kop 200 do kasy kapituły wnosić będą: za uprzednimi jednak posiadających [przez] nich gruntów przemiarem dla [sprawdzenia – A.K.] czy większej opłaty nie będzie należało”135. Kapituła wileńska zleciła sufraganowi Zabłockiemu zorientowanie się w kwestii wykupienia się tatarskich jurydyczan, ale z zastrzeżeniem „zostawienia jednak nadal jakiejś corocznej od nich spłaty na znak jurydycz[nej] podległości”136. Zatem zaistniała możliwość wykupienia, pod warunkiem jednak dalszej podległości kapitule. Pod rokiem 1637 zapisano: „nieustając usilnych starań [magistrat miejski

135 Ibidem, k. 97v. 136 Ibidem, k. 96v. 137 Ibidem, k. 100v.

138 Materiały historyczne do dziejów, t. X (1632–1643), k. 102.

139 Materiały historyczne do dziejów, t. XII (1644–1652), k. 123v.

140 Materiały historyczne do dziejów, t. XIII (1652–1663), k. 165v.

¤¤¤Zatem kapituła wcale nie chciała pozbywać się Tatarów ze swej jurydyki; świadczą o tym prośby tatarskich jurydyczan o zachowanie im prawa do pozostania w dzielnicy pomimo „wyjścia przywileju”. Jak to określono: „kapituła wileńska, chcąc mieć większe pożytki z placów swoich w Mińsku leżących, uczyniwszy onych pomiarę, pozwoliła i oddała z łaski swojej plac swój własny [w użytkowanie

Kapitule nie zależało na wyzbywaniu się tej jurydyki ani na rzecz magistratu czy mieszczan, ani też na rzecz samych Tatarów. Pojawiały się jednak w samej kapitule propozycje takie jak ta z 1647 roku, aby: „upatrując większych stąd [z jurydyk – A.K.] kościoła, czyli stołu kapituły pożytek, aby mińskich Tatarów i grunta z placami w mieście [Mińsku] JW Panu Wojewodzie Mińskiemu Krzysz? [Być może chodzi tu o Krzysztofa Chodkiewicza herbu Gryf z mieczami, zmarłego w 1652 roku, choć nie pełnił on funkcji wojewody mińskiego, a był od 1642 roku do śmierci wojewodą wileńskim142. Funkcję wojewody od 1649 roku pełnił zaś Aleksander Ogiński. Być może zatem chodziło o wojewodę wileńskiego? – A.K.] wyprzedać a za te pieniądze kupić folwark Posowolowi przyległy, jeśli zezwolenie stolicy Apostolskiej nastąpi uchwalić”143. W roku 1648 na jednej z sesji kapituły wyraźnie stwierdzono: „A gdy z doświadczenia wiadomo, że łatwiej stracić niż odzyskać można każdy majątek, zwłaszcza, że prawo koronne wszelakiej alienacji dóbr kościelnych zabrania, nie wyprzedawać bynajmniej tatarskiej jurydyki w Mińsku z jej gruntami tak w mieście jak za miastem, czego teraz nie masz żadnej ważnej potrzeby tym bardzie, że sami tamteczni Tatarowie obowiązują się i przyrzekają z tych gruntów corocznie po 30 kop litt [litewskich – A.K.] corocznie wnosić do kasy kapituły bez żadnego zwodu”144. Kapituła nie widziała potrzeby wyzbywania się ani Tatarów, ani tym bardziej atrakcyjnych gruntów miejskich znajdujących się pod jej jurysdykcją, z których pobierała czynsz.

Tatarzy zamieszkujący jurydykę kapitularną podlegali również sądom kapituły wileńskiej, ta z kolei starała się dbać o interes jurydyczan i w potrzebie udzielała im wsparcia. Przykładem może być postawa, jaką zajęła kapituła w przypadku zaskarżenia złotnika mińskiego Balcerowicza w roku 1642 za zniesławienie. Wówczas to: „kapituła mu [sekretarzowi – A.K.] podziękowała jako swemu posłowi uznali potrzebę do swoich mińskich Tatarów, aby tu do Wilna, co prędzej przybywali dla zrobienia z Balcerowiczem ugody”145. Kapitule wyraźnie nie zależało na konfliktach, jak się możemy domyślić, między rzemieślnikami, w dodatku niebędącymi dla siebie konkurencją. Poprzez łagodzenie sporów w sposób polubowny pobudzano do rozwoju swoją jurydykę i czerpano z tego, co zrozu-

141 Materiały historyczne do dziejów, t. X (1632–1643), k. 99, 99v.

142 R. Mienicki, Krzysztof Chodkiewicz, Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. III, Kraków

1937, s. 369–370.

143 Materiały historyczne do dziejów, t. XII (1644–1652), k. 128.

144 Ibidem, k. 129v.

145 Materiały historyczne do dziejów, t. X (1632–1643), k. 110.

¤¤¤miałe, korzyść. Władze starały się dbać o majątek, dlatego co pewien czas zlecały ogląd jurydyki i placów na niej się znajdujących. Zapobiegać to miało między innymi nieprawnemu zajmowaniu czy wykorzystywaniu placów miejskich146. W tym samym duchu dbałości o place jurydyczne powstała w roku 1676 uchwała kapituły: „Zapobiegając wcześnie trudnościom i szkodom, jakieby pomiędzy kapitułą a szlachtą mogłyby w przyszłości powstawać, ponowili dawną uchwałę do wieczystego jej zachowania, żeby kapitulni jurydyczanie swoich domów i kamienic nigdy w żaden sposób szlachcie zawodzić, ustępować darem albo przedawać nie śmieli pod nieważnością aktów, których XX [księżom – A.K.] Prokuratorom nawet przyjmować odtąd już nie wolno, a i każdy dom na jurydyce kapit[ularnej] szlachcicowi przedan, czy też darowany na rzecz samej kapituły skonfiskowany się powinien [być – A.K.]”147.

Widzimy tu dbałość o majątek, bo wyzbywanie się domów czy kamienic nie tylko uszczuplało kasę kapituły, na dodatek wyjmowało nowych właścicieli spod jej jurysdykcji, dlatego tak wyraźnie podkreślono, aby nie sprzedawać kamienic szlachcie. Skoro powstała taka uchwała i powołano się na wcześniejszą, znaczy to, że proceder ten miał się całkiem dobrze i kapituła musiała dość ostro zaprotestować. Jurydyczanie, w tym oczywiście Tatarzy, oprócz opłacania czynszu byli pociągani w razie konieczności do pełnienia różnych posług i ponoszenia dodatkowych obciążeń finansowych. Dowodem na to mogą być zalecenia kapituły wydane w roku 1648, aby pobrać dodatkową składkę na utrzymanie i remont Bramy Tatarskiej oraz Bramy Marii Magdaleny. W tym samym roku kapituła zaleciła, „aby wszyscy jurydyczanie z mieszczanami pracowali przy kopaniu fos około miasta. Na obwarowanie miasta i naprawienie murów około niego wszyscy jurydyczanie nie tylko ci, co posiadają domy własne, ale i ci, co w nich mieszkają na wzór mieszczan Magdeburskich proporcjonalną pieniężną daninę uczynić mają”148.

W dobie kontrreformacji kapituła zwracała szczególną uwagę na sprawy podległości religijnej; idąc w sukurs ustawom sejmowym, polecała w roku 1675: „Żeby dóbr ziemskich dziedzicznych, a tym bardziej królewszczyzn dzierżawcy dysydenccy nie zmuszali poddanych do swoich kalwińskich czy luterańskich Zborów ani sztrafów [kar – A.K.] pieniężnych za to na nich nie nakładali”149.

W Mińsku funkcjonował też inny, drugi „koniec tatarski” na jurydyce należącej do Radziwiłłów150. Tatarzy mieszkali również w części należącej do książąt Ostrogskich – to tzw. Tatarzy dworu tarasowskiego. Jednak to osadnictwo szybko

146 Oględziny placów jurydyki tatarskiej zlecono w 1652 roku księdzu sufraganowi – zob. Materiały historyczne do dziejów, t. XII (1644–1652), k. 151v.

147 Materiały historyczne do dziejów, t. XVII (1673–1679), k. 231.

148 Kościół zamkowy, czyli katedra wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju. Część III Streszczenie Aktów Kapituły wileńskiej, oprac. J. Kurczewski, Wilno 1916, s. 144. Zob. Описание Рукаписнаго Отделенйя Виленской Публичной Библиотекй. Вупуск первуй, Вилнъа 1895, s. 89 pod numerem 362, 363, 364.

149 Materiały historyczne do dziejów, t. XVII (1673–1679), k. 225v.

150 AGAD AR dz. XVIII, sygn. 339.

¤¤¤zanikło bądź zostało wchłonięte – najprawdopodobniej – przez Tatarów zamieszkujących jurydykę Radziwiłłowską. Tam też Tatarzy mieli swoją świątynie.

Tatarzy osadzeni z woli Radziwiłłów i Ostrogskich tworzyli w ich jurydyce

„koniec tatarski”. W roku 1592 wójtem całej jurydyki (prywatnej) był niewątpliwie Tatar Chalej Olejewicz151. Tatarzy mieszkający w Mińsku posiadali również w 1617 roku swego wójta, który reprezentował ich jako starszy wszystkich Tatarów przed sądem grodzkim. W roku 1620 wójtem jurydyki Radziwiłłowskiej, w której mieszkali Tatarzy, był Jan Chalecki. W Mińsku, wprawdzie już po przyjęciu katolicyzmu, po roku 1655 Tatar Jan Ułasowicz Furs pełnił funkcję burmistrza152.

Jak się wydaje, owa jurydyka kapitularna z tatarskimi mieszkańcami tworzyła oddzielny – inny, własny „koniec tatarski”. Jednym z takich końców było: „Rakowskie przedmieście skąd od zachodu wjeżdżało się do miasta zwane również tatarskim końcem”153.

Nie udało mi się dotrzeć do jakichkolwiek informacji określających formę samorządności jurydyki kapitularnej, takiej choćby, jaka istniała w jurydyce Radziwiłłowskiej. Dysponuję jedynie wzmianką, że dla urządzenia Tatarów na przedmieściu mińskim w roku 1654 należało „zażądać od biskupa wyznaczenia i [z? – A.K.] tychże dóbr komisarza”154. Nie wiem jednak, czy chodziło o wyznaczenie spośród jurydyczan osoby (wójta), czy raczej zarządcy – kogoś z kapituły. Brak wójta i funkcji samorządowych upośledza niejako całą jurydykę pod względem prawnym, podporządkowując ją jedynie decyzjom i zaleceniom kapituły.

Przynależność do jurydyki kapitularnej nie wpływała na negatywny stosunek do Tatarów z racji wyznawanej przez nich religii. W systemie miejskim postrzegano ich jako naturalny element. Kwestii religii nie brano pod uwagę w rozstrzyganiu sporów. Tatarscy osadnicy nie byli z tego powodu dyskryminowani przez władze kapituły, nie dało się stwierdzić żadnych negatywnych postaw wobec Tatarów. Jedynym zauważonym atakiem na Tatarów jest zapis z roku 1668, kiedy to zarzuca się im trzymanie kobiet chrześcijańskich i „nierządne z nimi życie”. Atak ten jest skierowany również przeciwko społeczności żydowskiej; domniemywać można, iż autorem tej supliki kierowanej do króla i sądu duchownego wileńskiego był jakiś jezuita155. Skonsolidowani, tworzyli swego rodzaju grupę zamkniętą. Ziemianie tatarscy, ubożejąc, sprzedawali swe grunty, wchodząc w ściślejsze związki z miastem, a z czasem przenosili się tam na stałe156. Tatarzy często po-

151 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 225. Warto tu zaznaczyć, iż Radziwiłłowie rozpoczęli osadzanie Tatarów w swoich dobrach konkretnie w księstwie nieświeskim na prawie ziemskim w roku 1564, szerzej zob. P. Borawski, Tatarzy ziemianie w dobrach Radziwiłłów, s. 41.

152 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 226–227.

153 Z.J. Winnicki, W Mińsku Litewskim mieście dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław 1999, s. 26.

154 Materiały historyczne do dziejów, t. XIII (1652–1663), k. 160.

155 Materiały historyczne do dziejów, t. XV (1667–1672), k. 191v.

156 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 227. Zob. pracę białoruskiego historyka A. Hryckiewicza, który używa zupełnie niezrozumiałego w kontekście XVI wieku określenia „Tatarzy białoruscy” – А. Грiцкевiч, Працесы перасяленя беларускiх татараў у гарады (XVI–XIX стст.),

¤¤¤zbywali się całych majątków ziemskich z nadań książęcych157. Nierzadko sytuacja finansowa po śmierci męża bądź kłopoty innej natury powodowały konieczność sprzedaży siedzib rodowych. Taka sytuacja, choć zapewne nieodosobniona, miała miejsce w roku 1575, kiedy to Tatarka hospodarska ziemi trockiej sprzedała dwór wraz z zabudowaniami mieszczaninowi wileńskiemu158. Ubożenie tatarskich osadników z jednej strony przypisać można małym nadaniom ziemskim, z których trudno było się utrzymać, z drugiej zaś proces ten, jak się wydaje, mógł być powodowany nieumiejętnością gospodarowania. Nie należy jednak generalizować, wielu bowiem Tatarów umiało się odnaleźć w nowej dla nich rzeczywistości, odkupując często od swoich współbraci majątki ziemskie, które ci sprzedawali z „powodu potrzeby pewnych sum pieniędzy”159. Mieszkańcy miast, w zależności od zajęcia, jakim się trudnili, byli zobowiązani do opłaty podatków, które regulowały konstytucje sejmowe160.

Tatarscy mieszkańcy miast zaliczali się do trzech kategorii społecznych: ludności poddanej, mieszczan i ziemian161. Tatarskich mieszkańców miast również nie ominęły procesy różnicujące grupę w ramach jednego systemu miejskiego. W zależności od wykonywanego zajęcia tworzył się podział wewnątrz grupy. Odzwierciedla się on zarówno w wydawanych konstytucjach, jak i w płaconym podatku, gdzie występuje dookreślenie, z kogo ma być ów podatek pobierany. Znajdujemy wówczas dookreślenie „Tatarzyn stanu prostego”.

Jednym z miast, w którym Tatarzy zamieszkali od początku, były Troki. Zajmowali tu „koniec tatarski”, który znajdował się pod zarządem Karaimów162. Tam też stał meczet. Świadectwem tego jest zachowany sztych Trok Tomasza Makowskiego z roku 1600. Na wspomnianym sztychu meczet podpisany jest jako:

„syna[goga – A.K.] Tartarorum”163. Wspomniałem, iż Tatarzy żyjący w miastach nie stanowili jednolitej struktury społecznej. Prócz Tatarów pełniących posługę wojenną (ziemianie) istnieli też Tatarzy trudniący się handlem. Różnicę w traktowaniu tych grup widać wyraźnie na przykładzie konfliktu, jaki zarysował się,

[w:] Вывучэнне i захаванне культурнай спадчыны татарскага народа на Беларусi. Матэрыялы III мiжнароднай навукова-практычнай канферэнцыi, прысвечай 600-годдзю татарскага асаднiцтва на землях Беларуска-Лiтоўскай дзяржавы, распачатага пры Вiтаўце Вялiкiм (27–28 сакавiка 1997 г.), пад редакцыяй В.С. Цiтова, I.Б. Канапацкага, Я.А. Якубоўскага, Мiнск 1999, s. 110–115.

157 ML, knyga nr 8 (1499–1514), Vilnius 1995, list z roku 1510, nr 507, s. 367; ML, knyga nr 1

(1380–1584), Vilnius 1998, list z roku 1522, nr 392, s. 87 i list z roku 1525, nr 167, s. 50; list z roku

1525, nr 336, s. 77; list z roku 1522, nr 433, s. 92.

158 BUW, Dział rękopisów nr 1676.

159 Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie (dalej: BLAN), F. 138–1359, k. 3–3v, F. 138– 1362/1, k. 36, F. 138–1362/2, k. 154.

160 VL, t. V, s. 209.

161 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 222. Zob. A. Wyrobisz, Mniejszości etniczne i wyznaniowe w miastach Europy wczesnonowożytnej (XVI–XVIII w.), „Życie Tatarskie”, nr 3–4 (72–73), 1999, s. 19–22.

162 S. Gąsiorowski, Karaimi w Koronie i na Litwie w XV–XVIII wieku, s. 444.

163 J. Ochmański, Historia Litwy, Wrocław 1990, s. 156.

¤¤¤kiedy magistrat miasta Trok próbował ściągać z Tatarów hospodarskich podatek miejski. W tej sprawie interweniował król, który stwierdził: „Tatarowie, którzy mieszkają w mieście Trockim a w wojsku wojenno służą i prawem szlacheckim się sądzą, iż nie mają do ciężarów miejskich żadnych być pociągani”164. Oprócz Trok Wilno było kolejnym miastem zamieszkałym przez Tatarów. W Wilnie da się wyodrębnić dwa osiedla tatarskie – jedno to Łukiszki, należące do miasta, z którym Tatarzy często wchodzili w układy handlowe polegające na dzierżawieniu swoich placów, drugie zaś to grunty tatarskie położone też w Wilnie, ale w jurydykach prywatnych, tu Radziwiłłowskich165. Daje się znów zauważyć funkcjonowanie, obok Tatarów hospodarskich, osadnictwa typowo miejskiego, zajmującego się handlem, furmaństwem i ogrodnictwem. Ludzie ci trudnili się między innymi wożeniem towarów z odległych miast166. Tworzyli wręcz wyspecjalizowane „firmy” przewozowe rywalizujące z innymi przewoźnikami. Pod koniec XVI wieku ogarniały one swym zasięgiem nie tylko Litwę, lecz także Koronę. Tatarskich przewoźników często zatrudniał również dwór królewski167.

Tatarzy osiedleni przy zamkach spełniali też funkcje gospodarcze, tak jak w przypadku osadnictwa w Mirze i okolicy mirskiej, na przykład w miasteczku Świerżeń168. Jest to równocześnie doskonały przykład osadnictwa tatarskiego w dobrach prywatnych, w tym przypadku Radziwiłłowskich, Mir bowiem od 1589 roku był własnością tego rodu. Zamieszkujący pod zamkiem Tatarzy określani byli mianem „mieszczan jurydyki zamkowej”169. Można przypuszczać, że w mieście tym mieszkali dużo wcześniej, nie ulega bowiem wątpliwości, że od początku swego przybycia na Litwę bronili również tutejszego zamku170. Osadnictwo to wpisuje się w system osadnictwa zamkowego Tatarów.

W Mirze osadzono ich na ulicy Tatarskiej, w części zwanej „Starowłóki miejskie” – jest to kolejny dowód na dawny proces osadniczy Tatarów w Mirze. W XVIII wieku zauważyć można nabywanie nowych gruntów i przenoszenie się

164 Aкты издаваемые Виленской Археографической Коммиссей дла разбора древних актов

(dalej: AWAK), list z roku 1677, nr 35, s. 108–112, t. XIII, Вильна 1886.

165 AGAD Archiwum Radziwiłłowskie (dalej: AR) dz. XVIII sygn.

  1. „Tatarowie mieszkańci mieysca tego [Łukiszek – A.K.] dotąd iako z okolicy przywilejami od dawna służącemi sobie za ziemską nadaney, ziemskie z domów takowych opłacaią podymne, y w osobney lustracyi Ziemskich dymów maią ci umieszczone”. Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie (dalej: LPAH) sygn. SA 4068, l. 54v.

166 Археографический Сборник, t. III, dok. 112, s. 296.

167 J. Sobczak, Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 97–98. Zob. recenzję P. Borawskiego, W. Sienkiewicza, Kilka uwag o książce Jacka Sobczaka pt. Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, „Kwartalnik Historyczny” 1986, R. XCIII, z. 1,

s. 149–164 oraz odpowiedź, J. Sobczak, W sprawie położenia prawnego ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, „Kwartalnik Historyczny” 1987, R. XCIV, z. 2, s. 159–171 i odpowiedź P. Borawskiego, W. Sienkiewicza, W odpowiedzi Jackowi Sobczakowi, ibidem, s. 173–175.

168 AGAD AR dz. XXV, nr 2443/1, k. 29.

169 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 272.

170 В.В. Калнин, Мирски замак, Минск 2005, s. 13.

¤¤¤na powstające nowe części miasta, na tzw. Nowowłóki miejskie171. Do obowiązków Tatarów należało garbarstwo i rymarstwo na potrzeby zamku. Tatarscy rzemieślnicy zgodnie z zawartą umową byli zwolnieni z czynszu, posług dawania podwód, jazdy z listami w zamian za usługi garbarskie. „Kalkulacja z Tatarami kunsztu garbarskiego w mieście Mirze mieszkającymi […]. Uwalniając od czynszów ich płacenia z gruntów natenczas ich posesje będących oraz uwalniając rogowego i pożytki z podwodami i listami za submitowali się wolne do skarbu 200 par skór wołowych i jałowiczych [cielęcych – A.K.] wyprawowania czysto na just172, czyli na szarą robotę które to 200 par skór dysponowano pośledniej. Tym sposobem 100 par do skarbu generalnego mińskiego wyprawić a 100 do skarbu pańskiego”173. Umowa ta była konsekwencją zawieranych wcześniej z tą grupą rzemieślników podobnych ustaleń co do wielkości i liczby skór, które należało dostarczyć na zamek174. Garbarstwo było jednym z zawodów dookreślających tę grupę.

Prócz tych miejsc już w wieku XVI powstawały nowe osiedla tatarskie w miastach, które były zakładane przez rody magnackie, zaciągające osadników tatarskich na służbę w swoich wojskach czy milicjach. Wymieńmy tu choćby: Sapiehów, Radziwiłłów, Chodkiewiczów.

Zaprowadzając porządek we własnych dobrach, Stanisław Kiszka w 1597 roku nakazał zmierzyć dziewiętnaście placów za miastem Iwie, by przenieść tam Tatarów175, a więc chciał przesiedlić ich z miasta, gdzie żyli, poza jego obręb, czyli na przedmieścia. Od roku 1597 stworzono odrębną dzielnicę – „koniec tatarski”176, co było już pewnym standardem w systemie osadnictwa miejskiego na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W dobrach prywatnych Tatarów traktowano przede wszystkim jako doskonałe zaplecze militarne, często wchodzili też w skład milicji177. Oprócz tego w miastach zajmowali się rzemiosłem, a w szczególności garbarstwem. W mniejszych ośrodkach parali się również leczeniem koni.

Oczywiście Tatarzy w dobrach prywatnych mieszkali także w różnych mniejszych osadach. Na dworach prywatnych z racji odmienności religijnej nie trakto-

171 AGAD AR dz. XXV sygn. 2455/1, k. 34, 51, zob. również AGAD AR dz. XXV sygn. 2444.

172 Jest to skrót od określenia „juchta”, czyli od nazwy „skóry bydlęcej wyprawionej przez garbowanie roślinne lub roślinno-chromowe, [która była – A.K.] używana przeważnie na cholewki do butów oraz na wyroby rymarskie”. Swój źródłosłów bierze z niemieckiego Jucht, ze staroruskiego jucht, juft *oraz z tureckiego(!) *Üfti, miech, worek skórzany. Zob. Słownik wyrazów obcych PWN, pod red. E. Sobol, Warszawa 1995, s. 502.

173 AGAD AR dz. XXV sygn. 2455/1, k. 161.

174 Zobacz opublikowaną suplikę garbarzy mirskich z 1688 roku dotycząca wielkości posługi garbarskiej, J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, aneks 5, s. 309.

175 AGAD AR dz. XXV nr 1468, k. 9, 10, 11, 14. O tatarskich mieszkańcach Iwia zob. AGAD AR dz. XXV sygn. 1467 oraz sygn. 1469.

176 Inwentarz miasta Iwia z 1598 roku informuje nas o „Ulica Nowogródzka ogród na ul. Tatarskiej, gdzie przedtem Tatarowie siedzieli”, AGAD AR dz. XXV sygn. 1468, k. 7, 7v.

177 A. Hryckiewicz, Milicje miast magnackich na Białorusi i Litwie w XVI–XVIII w., „Kwartalnik Historyczny”, R. LXXVII, 1970, z. 1, s. 42–62.

¤¤¤wano ich inaczej; służąc choćby na dworze „filara katolicyzmu na Litwie”, jak określił Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotkę” papież Grzegorz XIII, nie byli w żaden sposób dyskryminowani. Magnat, jako opiekun wszystkich własnych poddanych, troszczył się o swoich Tatarów, potwierdzając im jako wojewoda wileński szereg praw i swobód. Między innymi mieszkańcom Niemieży, Rudominy i Łukiszek potwierdził niezależność od jurysdykcji grodzkiej178. Jedną z funkcji Tatarów na dworach prywatnych, którą wymieniono w przywileju wydanym dla osadników w Pleszewiczach, stanowił obowiązek udziału jako straż przyboczna magnata. Częstym zabiegiem magnatów było również formowanie orszaków, mających dodać im splendoru i prestiżu179. Wśród takich orszaków znajdowali się również Tatarzy.

Udział Tatarów w orszaku magnackim można uznać za reminiscencję zachowań królewskich, kiedy to w roku 1529 przy koronacji Zygmunta Augusta na księcia uczestniczyła elita tatarska „protiv moiestatu blisko siedli dwa carewicza na ławkach a na zemli siedli po prawoj stronie i lewo stolca po tri ułany”180. Możliwości rozwoju i dobrej egzystencji oraz opieki, niekiedy także protekcji możnych, stawały się zachętą do osiedlania się w dobrach prywatnych. Jednym z powodów, dla których miasta czy też włości prywatne stawały się dobrym miejscem do osiedlania się, były wprowadzane zakazy uprawiania furmaństwa i handlu. W ten sposób mieszczanie starali się walczyć z tatarską konkurencją. Pozbawieni możliwości takiego zarobkowania Tatarzy szukali pracy u magnatów181.

Warto wspomnieć przy okazji omawiania osadnictwa miejskiego fakt nadania w wieczyste użytkowanie Tatarom miasteczka Oratów i włości do niego przynależnych w województwie bracławskim. „Jan Kazimierz Król Polski, Wielki Książe Litewski etc. Iż My w osobliwej consideracjej naszej królewskiej mając wiarę i cnotę ludzi narodu tatarskiego pod ten czas rebeliej kozackiej i buntów chłopskich nam i Rzeczypospolitej oświadczoną a nad to krwawe ich odwagi, które mężnie czynili chodząc na podjazdy pod nieprzyjaciela, a w samej potrzebie pod Beresteczkiem w oczach naszych stawiając umyśliliśmy takie ich zasługi łaską naszą nagrodzić, którą aby na ten czas odnieść dajemy szlachetnemu Murzy Bohdanowiczu rotmistrzowi naszemu i wszystkiej szlachetnej companiej jego, których ma sto pod chorągwią swoją i którzy zarówno z nim podczas teraźniejszej expeditiej pod Beresteczkiem odprawowanej stawali wszyscy narodu tatarskiego i conferu-

178 T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549–1616) wojewoda wileński, Warszawa 2000, s. 181.

179 Na temat orszaków magnackich – zob. A. Mączak, Nierówna przyjaźń. Układy klientalne w perspektywie historycznej, Wrocław 2003, s. 177–178.

180 Полное Собрание Русских Летописей, t. XXXV, Москва 1980, s. 236. „Naprzeciw majestatu (królewskiego) blisko usiedli dwaj carewicze na ławkach, a na ziemi usiedli po prawej i lewej stronie tronu po trzech ułanów”.

181 Na temat osadnictwa w dobrach prywatnych i miastach – zob. P. Borawski, Tatarzy ziemianie w dobrach Radziwiłłów, s. 33–49; idem, Tatarzy w miastach i jurydykach Radziwiłłów, „Przegląd Historyczny”, t. 83, R. 1992.

¤¤¤jemy tem listem przywilejem naszym naprzód Oratów miasteczko i ze dwiema wioskami po śmierci urodzonego Oratowskiego przypadłe, także Dulickie i Rastowice wsi w starostwie białocerkiewskim puste po Kozakach rebeliantach – Wersty wieś w starostwie żytomierskim po śmierci szlachetnego Bieleckiego wakującą, które to dobra wyżej mianowane pomieniony szlachetny Murza Bohdanowicz Rotmistrz Nasz i ze towarzystwa swego, których ma na ten czas pod chorągwią swoją narodu tatarskiego ze wszystkimi – przynależnościami. 17 lipca 1651 roku dan w obozie pod Krzemieńcem Jan Kazimierz król”182.

O życiu i funkcjonowaniu Tatarów w miastach dowiadujemy się z relacji sporządzonej przez jednego z Tatarów dla sułtana Sulejmana Wspaniałego z roku 1558183. Z niej to wynika, iż pierwsi osadnicy pojawili się w miastach po najazdach tatarskich, a zatem około 1241 roku. Jest to, jak się wydaje z dalszej interpretacji przekazu, wiadomość nieco przesadzona, jednak w każdym razie mamy informację o osadnictwie w mieście Wilnie i w Trokach. Na tę okoliczność dysponujemy też przywilejami królewskimi dla Tatarów trockich184. Aby miasta się rozwijały, zwalniano z uciążliwych powinności ludność miejską, jak w przypadku Trok, gdzie Stefan Batory w roku 1552 zwolnił ją z dawania podwód dla gońców185.

Tatarzy uprawiali również ogrody, o czym wspomina Antoni Muchliński:

„W miastach przy domach posiadali niewielkie ogrody, w których sadzą rozmaite warzywa i ogrodowiny i te przedając mogą tym sposobem siebie przekarmić i utrzymać”186. Inną formą zarobkowania było wydobywanie i sprzedaż kamieni z rzeki Waki. Tatarzy dość szybko jednak z tej możliwości zrezygnowali, w roku 1523 bowiem za pieniądze prawo do tych ziem odstąpili187.

Oprócz tego sprzedawali oni na targu warzywa sadzone na gruntach dzierżawionych od magistratu. Rzemiosło reprezentowane przez Tatarów to przede wszystkim garbarstwo, jednak w mieście trzymanie się tego zajęcia nie było zbyt dobrze widziane przez miejscowe cechy: Tatarzy, doskonale obeznani z procesem wyprawy skór końskich, cielęcych, koźlęcych, produkujący znakomite skóry safianowe oraz bardzo użyteczne skóry juchtowe, stanowili silną konkurencję w tym zawodzie, toteż w dużych miastach nie byli przyjmowani do cechu. Uprawiali więc swoje rzemiosło często poza jurysdykcją cechową. Zabraniano im również handlu skóra-

182 Cytat i pisownia za: P. Borawski, Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986, s. 131.

183 A. Muchliński, Zdanie sprawy o Tatarach litewskich przez jednego z tych Tatarów złożone sułtanowi Sulejmanowi w r. 1558, s. 251–252 i następne. Relacji tej do końca nie możemy ufać. Budzi ona wiele wątpliwości, jednak nikt do tej pory z całą stanowczością nie zakwestionował jej autentyczności. Zob. S. Rowell, Lietuva, tėvyne mūsų? Tam tikrų XVI a. LDK raštijų pavyzdžiai, [w:] Senosios raštijos ir tautosakos sąveika: kultūrinė Lietuvos Dzidžiosios Kunigaikštystės patirtis, wyd. D. Kuolys et al., Vilnius 1998, s. 127–132.

184 Zob. J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 223.

185 Собрание древних грамот и актов городов Вилъна, Ковна, Трок и инше, Вильно 1843, s. 168–169.

186 A. Muchliński, Zdanie sprawy o Tatarach litewskich przez jednego z tych Tatarów złożone sułtanowi Sulejmanowi w r. 1558, s. 264.

187 BCz. sygn. IV 2094, s. 41.

¤¤¤mi surowymi. Zakazy te dotyczyły w szczególności miasta stołecznego Wilna188. Natomiast w mieście Słonimiu Kazimierz Leon Sapieha, tworząc cech garbarzy (1644), nakazał Tatarom do niego przynależność.

Oprócz garbarstwa Tatarzy często zajmowali się dzierżawą myta189. Badania dotyczące osadników miejskich są dość znacznie utrudnione z uwagi na rozproszenie materiałów, jak i ukrywanie w różnego typu źródłach faktycznego stanu oraz kondycji Tatarów. W tym należy upatrywać naszej ubogiej wiedzy o tym aspekcie życia. Jak celnie ujął to Jan Tyszkiewicz, „sprawa badania czy spisywania ludności tatarskiej była drażliwa tak dla szlachty, jak i samych Tatarów, konieczność wywiązywania się z obowiązków płynących z tatarszczyzny bez względu na wyznanie była mało popularna, dla samych Tatarów konieczność wyprzedawania gruntów wskazywała na ich deklasację, a co za tym idzie dyshonor”190. Tatarzy w miastach reprezentowali zatem niezbyt zamożną, ale za to wielce mobilną grupę. Pomimo wyznawanej religii jako mieszczanie pozostawali częścią składową stanu miejskiego191 starającą się konkurować w miarę możliwości z innymi grupami, a w szczególności z Żydami, dlatego zajmowali się oprócz wyprawy skór również leczeniem koni, na której to sztuce dość dobrze się znali.

Miasto stanowiące ośrodek życia administracyjnego stawało się niejednokrotnie miejscem skupiającym Tatarów wokół meczetu, mołłny i nauki własnej religii. Miasta dawały też możliwość pełniejszego uczestniczenia w życiu społecznym. Przechodząc do miasta, przyjmując jego prawo, Tatarzy stawali się mieszczanami.

*

Tatarzy stanowili odrębną, specyficzną grupę społeczności Wielkiego Księstwa Litewskiego192. Zamieszkując daną ziemię, służąc konno hospodarowi, nie występowali jednak pod chorągwiami powiatowymi – zawsze tworzyli odrębne wojska. Tę „inność” doskonale widać na przykładzie wydawanych konstytucji czy umieszczania ludności tatarskiej w oddzielnych spisach podatkowych lub wojskowych193.

188 Zob. AWAK, t. X, list z roku 1666, nr 14, s. 73–79, list z roku 1728, nr 21, s. 116–123, list z roku 1744, nr 28, s. 171–179, list z roku 1666, nr 68, s. 313–314. Zob. Akty cechów wileńskich 1495–1759, przygotował do druku H. Łowmiański, Poznań 2006, list nr 290, s. 310, list nr 369, s. 372 cz. II, list nr 536, s. 20.

189 Zob. M. Baliński, Historia miasta Wilna, t. II, Wilno 1837.

190 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 215.

191 Zob. przypis 6 w recenzji P. Borawskiego, W. Sienkiewicza na temat pracy I. Rychlikowej

Tatarzy litewscy 1764–1831 częścią szlacheckiego stanu?, „Acta Baltico-Slavica”, t. 22, 1994, s. 278.

192 O różnorodności etnicznej wyznaniowej I Rzeczypospolitej – zob. między innymi: H. Litwin, Narody Pierwszej Rzeczypospolitej, [w:] Tradycje polityczne dawnej Polski, pod red. A. Sucheni-Grabowskiej i A. Dybkowskiej, Warszawa 1993 (o Tatarach zob. s. 206–208); И.И. Гришин, Польско-литовские татары: взгляд через века. Исторический очерк, Казань 2000.

193 Widać to doskonale po wpisach w Metryce Litewskiej; ML, knyga nr 8/227 (1533–1535), Vilnius 1999, list z roku 1535, nr 392, s. 183, ML, knyga nr 564 (7) (1553–1567), Vilnius 1996, wezwanie

¤¤¤Tatarzy byli obciążani podatkiem zwanym pogłównym tatarskim. Obowiązywał on wszystkich Tatarów, tych, „którzy na służbę wojenną nie jeżdżą a furmaństwem i rzemiosłem się bawią”194; początkowo wynosił 1 zł, natomiast od roku 1626 – 2 zł; podatek ten pobierany był od osoby, „excypując chorążych ułanów i tych Tatarów, którzy służbę wojenną odprawują i na osiadłościach mieszkają”195. Postrzeganie tej ludności jako „innej” mogło być warunkowane zarówno przez sposób, w jaki się ona osiedlała, jak i przez przyznawane jej „inne” prawa oraz przez wzgląd na jej odmienność religijną196.

Pomimo swej odrębności Tatarzy nie byli postrzegani jako grupa obojętnie traktująca państwo, które stało się ich ojczyzną. Ofiarnie bronili jej wolności, za co Rzeczpospolita odwdzięczała się poszanowaniem przyznanych im od wieków praw197. Pamiętać należy, że Litwa w owym czasie stanowiła w dużej mierze konglomerat ludów, kultur i religii. Tatarzy dość szybko, z racji chęci połączenia z miejscową ludnością lub wtopienia się w nią, porzucali swój język i strój. Już pod koniec wieku XVI można mówić o zaniku ich języka ojczystego na rzecz języka miejscowego ruskiego, polskiego etc. W tym miejscu wypada wspomnieć o wątpliwościach Piotra Borawskiego, który po lekturze *Opisu Sarmacji *Macieja Miechowity198 wątpi w fakt nieużywania języka ojczystego przez osadników tatarskich. Moim zdaniem sformułowanie: „mówią po tatarsku i czczą Mahometa” nie wystarcza, by wysnuć wniosek o zachowaniu swego języka ojczystego (tatarski w różnych dialektach). Określenie to dotyczy nie tyle znajomości języka tatarskiego, ile języka liturgicznego islamu, jakim jest arabski, i wydaje się, że o to chodziło Miechowicie199. Oczywiście w świetle badań prowadzonych przez Henryka Jankowskiego i Czesława Łapicza stwierdzić należy, iż w środowiskach Tatarów znajdowały się osoby znające języki orientalne, lecz była to jedynie elita – wykształceni Tatarzy – tłumacze, kompilatorzy, kopiści ksiąg religijnych200.

na wojnę, list z 1561 roku, nr 19, s. 41; list nr 26, s. 48. ML, knyga nr 523 (1) 1528, Popis wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, s. 88–95, zob. również: Перепис воиска, s. 104–110. O wojskowości tatarskiej w epoce jagiellońskiej – zob. między innymi: M. Plewczyński, Ludzie Wschodu w wojsku ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1995, s. 71–102.

194 VL, t. 3, s. 174, Pogłówne tatarskie, 1619.

195 VL, t. 3, s. 248.

196 Na temat sytuacji prawnej ludności tatarskiej – zob. J. Sobczak, Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, passim.

197 Zob. konfirmacje praw i przywilejów dane Tatarom i wyszczególnienie ich zasługi, LPAH,

F. 1282 op. 1 dz. 5249. Przywileje Jana III Sobieskiego czy Augusta III, k. 1, k. 2. „Ażeby Tatarowie niczem nad stan szlachecki nie byli depaktowani i pociągani ustanawiamy”, k. 2.

198 Opis Sarmacji azjatyckiej i europejskiej Macieja z Miechowa, wstęp H. Barycz, z łaciny przeło-

żył i komentarzem opatrzył T. Bieńkowski, Wrocław 1972.

199 Zob. P. Borawski, Asymilacja kulturowa Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. XXXVI, 1991, s. 164.

200 Klucz do raju. Księga Tatarów litewsko-polskich z XVIII wieku, w przekładzie i opracowaniu

H. Jankowskiego i Cz. Łapicza, s. 25, przyp. 30.

¤¤¤Za czynnik, który przyśpieszał nie tylko językowe, ale także kulturowe procesy asymilacyjne wśród osadników tatarskich, uznać należy wspólną służbę wojskową. Jak zauważa Andrzej Rachuba, to wojsko w pewnym momencie stało się miejscem stykania się różnych kultur i narodów (w ramach tej samej armii), co dla żywiołu tatarskiego miało kapitalne znaczenie201. Wspólna służba wpływała zresztą nie tylko na utratę języka; miała ona niebagatelny wpływ również na stapianie się społeczności na niwie religijnej202. Nie prowadzono dotychczas badań nad zagadnieniem wpływu służby wojskowej na konwersje religijne, lecz w świetle materiału, jakim dysponujemy, można uznać, iż wpływowi takiemu ulegali między innymi Tatarzy. Jak zauważa w cytowanej już pracy Rachuba: „atrakcyjność kultury szlacheckiej i możliwość dość spokojnej egzystencji w społeczeństwie Wielkiego Księstwa Litewskiego były na tyle istotne, iż mimo braku oficjalnej polityki integracyjnej i polonizacyjnej, służba w wojsku stanowiła w gruncie rzeczy jeden z istotniejszych ich czynników. Wojsko zaś było ważnym miejscem na ogół spokojnej, pozbawionej ostrych sporów wyznaniowych i narodowych konfliktów, koegzystencji wielu nacji i wyznań”203. Na zatracenie języka wpływ miało również duże rozproszenie grup tatarskich, a także ich rodowód i zróżnicowanie plemienne, gdzie często posługiwano się różnymi narzeczami.

Sytuacji prawnej, a w szczególności przynależności Tatarów do stanu szlacheckiego, poświęcono nie jedną pracę, lecz szereg artykułów polemicznych. W polskiej historiografii na temat przynależności Tatarów do szlachty zarysowały się dwa stanowiska204. Moim zaś zdaniem Tatarzy wśród społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego byli postrzegani jako szlachta205. Na potrzeby niniejszej pracy i dla zrozumienia zachowań oraz mechanizmów, którym podlegali osadnicy tatarscy, ograniczę się tu do prezentacji przywilejów i obowiązków Tatarów.

201 A. Rachuba, Armia Wielkiego Księstwa Litewskiego, s. 237.

202 Ibidem, s. 240, zob. też. P. Borawski, W. Sienkiewicz, Chrystianizacja Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Odrodzenie i Reformacja”, t. XXXIV, 1989, s. 90–92.

203 A. Rachuba, Armia Wielkiego Księstwa Litewskiego, s. 246.

204 Jedno reprezentuje między innymi Jacek Sobczak, który utrzymuje, iż Tatarzy nie należeli do szlachty (zob. J. Sobczak, Czy tatarska ludność należała do stanu szlacheckiego?, s. 467; H. Wisner, Tatarzy w Wielkim Księstwie Litewskim w I połowie XVII wieku. Status i służba wojskowa, „Czasy Nowożytne”, t. X [XI], 2001 s. 93–105; A.B. Zakrzewski, Położenie prawne Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI–XVIII w.), [w:] Kipčiakų – tiurkų Orientas Lietuvoje, Vilnius 1994, s. 118–129). Drugie stanowisko głosi przyznanie praw szlacheckich, choć niepełnych, Tatarom. Zwolennikami tej tezy są między innymi: Piotr Borawski i Stanisław Dumin. Oprócz wymienionych już prac zob. recenzję artykułu I. Rychlikowej pod tytułem *Tatarzy litewscy 1764–1831 częścią szlacheckiego stanu? *autorstwa P. Borawskiego, W. Sienkiewicza, zamieszczoną w „Acta Baltico-Slavica”, t. 22, 1994,

s. 277–281; S. Dumin, Szlachta tatarska w Wielkim Księstwie Litewskim, s. 147–163; P. Borawski,

Sytuacja prawna ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI–XVIII w.), „Acta Baltico-

-Slavica”, t. 15, 1983, s. 55–76.

205 Stanowisko autora w kwestii przynależności Tatarów do stanu szlacheckiego – zob. A. Konopacki, Heraldyka Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim na przestrzeni XVI–XIX w. – wybrane aspekty, „Studia Podlaskie”, t. XIV, Białystok 2004, s. 5–17.

¤¤¤Społeczność tatarska po elekcji władcy zwracała się z prośbami o potwierdzenie swoich praw, stąd też owe konfirmacje stają się cennym źródłem informacji o prawach i obowiązkach tatarskich osadników206. Tatarzy pilnowali również, aby zmieniać niekorzystne dla grupy zapisy, tak jak było w przypadku dyskryminujących zapisów II Statutu litewskiego. Suplikowano do króla, aby na przyszłym sejmie zmienić krzywdzące ich zapisy, na co król przystał, nakazując „aby tymi artykulami ne sudili ich ne vżywali ale zachowali sja kunim v onych artykulech podle priwilju i volnosti ich, kotorie oni v sebie ot nas ghosudara majut”207. W różnych okresach Rzeczypospolitej ze zrozumiałych względów pogląd o Tatarach ewoluował. Wystarczy sięgnąć do konstytucji sejmowych wydawanych na przestrzeni XVII–XVIII wieku, aby z łatwością to zauważyć208.

Reasumując rozważania nad przynależnością stanową Tatarów hospodarskich, można pokusić się o wniosek, iż mieli oni:

206 Zobacz konfirmację praw nadanych przez Jana III Sobieskiego w 1672 roku, a potwierdzonych w 1718 przez Augusta II; LPAH, F. 1282 op. 1 dz. 9671, k. 1–5.

207 ML, knyga nr 51 (1566–1574), Vilnius 2000, list z roku 1566, nr 24, s. 47. „Aby tymi artykułami nie sądzili ich, nie używali, ale zachowali się ku nim (Tatarom) w tych artykułach według przywilejów i wolnościom ich, które oni u siebie od nas hosudara mają”.

208 Ograniczanie w prawach tak wojskowych jak i cywilnych daje się wyraźnie zauważyć w postanowieniach za Zygmunta III – zob. VL, t. III, s. 26, 98–99, 122, 150; t. IV, s. 384.

209 Porównaj z tekstem Rewizji dóbr, s. 59–135.

210 ML, knyga nr 51, list z roku 1566, nr 12, s. 35–36.

211 Rewizja dóbr, s. 113, 114, 115, 116, 118, 119, 120, 121, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 131, 132,

133, 134; widać tu dość wyraźnie, że ziemie swe nadane z obowiązkiem służby wojskowej zbywano dość swobodnie, aczkolwiek prawo wojenne na ziemi tej jako tatarszczyźnie nadal pozostawało. Zob. AWAK, t. 31, z uwagi na szczupłość miejsca podaję kilka przykładowych dokumentów dotyczących sprzedaży ziemi: s. 3, 5, 6–7, 12–14, 20–22, 23–25, 25–27, 32–38 i następne. Należy wspomnieć, że nowi właściciele zwracali się również do króla o zezwolenie na zakup ziemi od Tatarów; nie było to regułą, niemniej wypadki takie miały miejsce – zob. AGAD SML, t. IV, k. 179, 287; ML, knyga nr 51 (1566–1574), Vilnius 2000, list z roku 1572, nr 224, s. 312–313, ML, knyga nr 1 (1380–1584), Vilnius 1998, list z roku 1525, nr 167, s. 50; list z roku 1525, nr 336, s. 77; list z roku 1522, nr 392, s. 87; list z roku 1522, nr 433, s. 92, ML, knyga nr 8 (1499–1514), list z roku 1510, nr 507, s. 367.

¤¤¤

kryminacją religijną.

Ludność tatarska z zaścianków posługiwała się w domu językiem białoruskim; w miejscach publicznych, przy obcych, rozmawiała tylko po polsku, ponieważ język ten kojarzył z tradycją szlachecką i odróżniał Tatarów od okolicznych chłopów białoruskich. W ich świadomości przetrwała tradycja przynależności do polskiego stanu szlacheckiego213.

Tatarzy w swej zdecydowanej większości uznawali Rzeczpospolitą za własne państwo, z którym się utożsamiali. Przyjmowali jego wartości i wzory kulturowe, zachowując przy tym własne obyczaje i religię214. Nie można zgodzić się z tezą stawianą przez Piotra Borawskiego, „że pełna identyfikacja z kulturą polską, szczególnie z jej obyczajowością tak ważną dla ludności tatarskiej nie byłaby możliwa bez porzucania islamu na rzecz katolicyzmu”215. Gdyby rzeczywiście tak było, społeczność ta rozpłynęłaby się i nie dotrwała do XXI wieku. Tatarzy wiedli więc dość spokojny żywot w Rzeczypospolitej, rzec by można, wielu narodów. Przenosząc pewne wzorce, ulegając – chcąc nie chcąc – akulturacji, zaszczepili na swoim gruncie różne nowe rozwiązania, w tym religijne.

212 Zob. AWAK, t. XVII, list nr 72, s. 28, list nr 285, s. 117 i inne również w t. XXXI.

213 P. Borawski, A. Dubiński, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, s. 136.

214 A.B. Zakrzewski, Rzeczpospolita XVI–XVIII w. – Państwem Tatarów?, [w:] Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań XVI–XVIII wiek, pod red. T. Ciesielskiego i A. Filipczak-Kocur, Warszawa–Opole 2008, s. 221–230.

215 P. Borawski, Szlachta litewsko-polska pochodzenia tatarskiego, „Przegląd Wschodni”, t. I, z. 3,

1991, s. 613.

Artur Konopacki

Татары асаднікі, татары-жаўнеры падчас ВКЛ - June 20, 2020 - Maxime Seveleu-Dubrovnik