Zastosowanie pisma arabskiego do zapisu wybranych języków indoeuropejskich.
Marek M. Dziekan
¤¤¤
Część II Praktyka badawcza; systemy transliteracji i transkrypcji
Часть II
Практика исследования; системы транслитерации и транскрипции
Part II
Research; transliteration and transcription systems
¤¤¤
¤¤¤
Marek M. Dziekan, Uniwersytet Łódzki, Łódź
гэты кантэнт яшчэ толькі рыхтуецца і перакладаецца
Perspektywa historyczno-porównawcza
Słowa kluczowe: pismo arabskie, aljamiado, język perski, język albański, języki południowosłowiańskie
Wprowadzenie
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie sposobów oddawania zapisu wybranych języków indoeuropejskich pismem arabskim, celowo przy tym pomijam kwestię piśmiennictwa Tatarów WKL. Zjawisko to jest dość rozpowszechnione na obszarze świata islamu, a pismo arabskie dostosowywano z użyciem rozmaitych znaków diakrytycznych oraz zmiany wartości fonetycznej znaków do języ- ków rozmaitych grup, przede wszystkim w Azji i Afryce, ale także w Europie. Warto przy tym pamiętać, że najwcześniejsze zapisy pisma arabskiego nie uwzględniały kropek pod czy nad literami, a zatem można ten proces uznać za kontynuację działań podjętych przez samych Arabów w VII w. Poza jednym przypadkiem języka perskiego, który zresztą nie wymaga szerszego potraktowania, niniejsze opracowanie dotyczy języków Europy.
Dla piśmiennictwa niearabskiego zapisywanego alfabetem arabskim1 funkcjonuje w orientalistyce określenie aljamiado wywodzące się od arabskiego słowa al-̔aǧamiyya, ‘obca’ (od: al-luġa al-̔aǧamiyya, ‘język obcy’) Używali go andaluzyjscy muzułmanie w stosunku do romańskich dialektów, którymi posługiwali się ich sąsiedzi. Początkowo był stosowany tylko do języków i dialektów romańskich na tym obszarze (kastylijski, aragoński, kataloński, galicyjski, portugalski, także ladino), z czasem jednak rozszerzono jego używanie także w stosunku do innych języków, głównie na Bałkanach (serbski, chorwacki, bośniacki, albański). (Lévi Pro- vençal 2001, Hegyi 1979: 262). Można jednak dostrzec wśród bada- czy tendencję do poszerzania znaczenia aljamiado do wszystkich języków poza arabskim, które używają pisma opartego na arab- skim (Hegyi 1979: 262, Casassas 2010: 4–6).
1 Nie podaję w niniejszym tekście tabeli alfabetu arabskiego wraz z transkryp- cją, ponieważ zostało to omówione szczegółowo w artykule Magdaleny Lewickiej.
Można się zastanawiać dlaczego, pomimo wyraźnej nieade- kwatności pisma arabskiego do języków tureckich czy irańskich, zostało ono jednak przez nie zaakceptowane i w wielu przypad- kach do dziś jest czy to w powszechnym użyciu, czy też przynaj- mniej używane jest dla tekstów religijnych. Jak twierdzi Frantz Rozenthal, pismo arabskie to najświętszy symbol islamu, świętszy nawet niż język arabski (Rozenthal 1971: 53) Świętość pisma w isla- mie ma swoje korzenie nie tyle w ogólnie uznanym, sakralnym charakterze pisma jako takiego, ale wynika z faktu, że Koran jest doskonały i święty zarówno w swej treści jak i formie, co zostało usankcjonowane przez klasyczną teorię o „niepowtarzalności” czy też „cudowności” Koranu” (i ǧ̔ āz al-Qur’ān). Pismo arabskie służyć miało przede wszystkim do zapisywania właśnie słów Boga oraz przekazów tradycji Proroka Muhammada (sunny). Niektórzy śre- dniowieczni intelektualiści zawsze przed przystąpieniem do pisa- nia odmawiali modlitwę. Znaczenie mogły mieć także liczbowe wartości liter arabskich, które były istotne przy rozważaniu nie- których tekstów religijnych.
A zatem adaptacja pisma do języków, którymi posługiwali, lub dalej posługują się muzułmanie jest przede wszystkim wyrazem szacunku dla pisma i języka arabskiego. Zachowując święte pismo, księgi zapisywane po persku, malajsku czy serbsku zachowywały przynajmniej część muzułmańskiego sacrum, bez względu na to, na ile pismo to, wygodne do języków semickich, utrudnia zapis języków indoeuropejskich czy turkijskich.
Historycznie i geograficznie wskazać można na dwie drogi prze- nikania pisma arabskiego do języków indoeuropejskich. Pierwsza to droga na wschód – ku językom irańskim. Zapis języka perskiego pismem arabskim wpłynął następnie na zapis języków tureckich i w konsekwencji także bałkańskich oraz języka Tatarów WKL. Od zachodu przeniknęło pismo arabskie na tereny Andaluzji, zajętej przez muzułmanów na początku VIII w.
-
Język perski i inne języki indoirańskie
Persja została zajęta przez muzułmanów już w kilkadziesiąt lat po objawieniu Koranu i rozpoczął się proces islamizacji Persów i innych ludów irańskich związany także z arabizacją. Język perski (zabân-e fârsī) należy do rodziny języków indoeuropejskich (połu- dniowo-zachodnia grupa języków irańskich). Od IV w. p.n.e. do X
w. n.e. mamy do czynienia z językiem średnioperskim, zwanym pahlawijskim, zapisywanym pismem aramejskim. Od ok. wieku X rozpoczął się okres języka nowoperskiego, który przejął znaczny procent słownictwa z arabszczyzny, zaadaptował też do swoich potrzeb pismo arabskie, dodając do niego kilka liter, których odpo- wiedników fonetycznych nie ma w literackim języku arabskim (Kłagisz 2010: 10; Chwilczyńska-Wawrzyniak 1998: 13; Składanek 1984: 18–20). Przystosowanie pisma arabskiego na potrzeby persz- czyzny miało charakter procesu i nastąpiło między VII a IX/X w. (Kłagisz 2010: 9). Alfabet perski składa się obecnie z następujących liter (por. np. Kłagisz 2010: 13–14; Рубинчик 1983: 24–25):
| 1 | ā | |
| 2 |  |
b |
| 3 |  |
p |
| 4 |  |
t |
| 5 |  |
s |
| 6 |  |
ǧ |
| 7 |  |
č |
| 8 |  |
ḥ |
| 9 |  |
ẖ |
| 10 | d | |
| 11 | z | |
| 12 | r | |
| 13 | z | |
| 14 | ž | |
| 15 |  |
s |
| 16 |  |
š |
| 17 |  |
s |
| 18 |  |
z |
| 19 |  |
t |
| 20 |  |
z |
| 21 |  |
‘ |
| 22 |  |
ġ |
| 23 |  |
f |
| 24 |  |
ġ |
| 25 |  |
k |
| 26 |  |
g |
| 27 |  |
l |
| 28 | m | |
| 29 |  |
n |
| 30 | v, o, u | |
| 31 | h, e | |
| 32 |  |
ī, y |
Znaki nieznane zapisowi języka arabskiego (w tabeli zazna- czone na szaro) obejmują fonemy, które nie występują w standar- dowym zestawie fonemów języka arabskiego literackiego (także klasycznego), choć pojawiają się w rozmaitych jego dialektach zarówno w wyniku zapożyczeń, jak i przekształceń.
¤¤¤
Początkowo
perskie „g” oddawane było za pomocą litery, póź- niej litera ta pojawiła
się w alfabecie tureckim, w perskim zaś zani- kła. Wśród znaków, których
podstawą są litery arabskie, w począt- kowym etapie rozwoju pisma
perskiego pojawił się jeszcze znak oznaczający labialną spółgłoskę β.
Przemiany alfabetu perskiego szczegółowo opisuje Mateusz Kłagisz
(Kłagisz 2010: 10–11). Istotne jest, że pismo perskie zachowało
wszystkie znaki arabskie, choć język perski w swoim systemie fonetycznym
nie wykazuje wielu rozróżnień charakterystycznych dla języka arabskiego,
nie zostały też te znaki wykorzystane do zapisu innych spółgłosek, lecz
„naj- bliższych” im fonetycznie, np.,irealizowane są jako „se”, nie ma
też różnicy pomiędzy
i
(szczegółowo:
Рубинчик 1983: 25). Samogłoski oddawane są w dość skomplikowany sposób
za pomocą zarówno liter, jak i znaków wokalizacyjnych. Szczegółowo
zagadnienie to omawia M. Kłagisz (Kłagisz 2010: 29 i nast.).
W ukształtowaniu się ortografii pisma perskiego szczególnie istotne było pojawienie się wskazanych powyżej nowych znaków, ponieważ okazało się to zjawiskiem stałym w zapisie także innych języków, w tym indoeuropejskich w Europie (choć za pośrednic- twem języka tureckiego).
Identyczny z perskim alfabet ma także język dari (Киселева 1978: 14–15; Neghat: 799–800). Inne języki indoirańskie – kurdyjski, paszto (Зундин 1950: 10; Poshtu-English Dictionary: III–IV; Dziekan 2007: 145) i urdu (Dziekan 2007: 145–146) zapisywane są za pomocą wielu dodatkowych znaków.
- Romańskie aljamiado
Literatura, a właściwie najpierw oratura aljamiado pojawiła się na Półwyspie Iberyjskim już w IX wieku, ale zaczęto ją zapisywać dopiero w XIV wieku, a największy rozkwit tego piśmiennictwa datuje się na XVI w. Literatura ta, pisana przez morysków, obej- mowała przede wszystkim dzieła o charakterze religijnym (w tym interlinearne przekłady Koranu, por. Gil, Ribera, Sanchez 1888: 153–163, por. niżej; ważnymi dziełami w tym kontekście pozostają także XIV-wieczny „Poemat o Jusufie” oparty na koranicznej opo- wieści o Józefie oraz przekazy o Aleksandrze Wielkim – Ḏū al-Qar- naynie), ale także beletrystykę i poezję, teksty medyczne, astrolo- giczne, a nawet prywatne (Nykl 1929: 29 i nast.; Bernabé Pons 2010, passim). Romańskie aljamiado doczekało się dokładnych i obszer- nych edycji krytycznych, przekładów i analiz naukowych – dalsza bibliografia znajduje się w cytowanych przeze mnie pracach.
Zasady transkrypcji kastylijskiego aljamiado w grafii arabskiej podają Pablo Gil, Julián Ribera i Mariano Sanchez M. (Gil, Ribera, Sanchez 1888: XVII–XIX).
| 1 | h | |
| 2 |  |
b, v |
| 3 |  |
p |
| 4 | |
t |
| 5 |  |
t |
| 6 | |
ch |
| 7 | |
h |
| 8 | |
j |
| 9 | d | |
| 10 | d | |
| 11 | r | |
| 12 | z | |
| 13 | |
ç, s |
| 14 | |
s, x |
| 15 | |
s |
| 16 |  |
d |
| 17 | |
t |
| 18 | |
d |
| 19 |  |
h |
| 20 |  |
gue |
| 21 | f | |
| 22 | q | |
| 23 | |
q |
| 24 |  |
l |
| 25 | m | |
| 26 | |
n |
| 27 | h | |
| 28 | güe | |
| 29 | |
y |
Dla oddania samogłosek stosowano przede wszystkim arabskie znaki wokalizacyjne:
| 1 |  |
a |
| 2 |  |
e |
| 3 |  |
i |
| 4 |  |
o, u |
W romańskim
aljamiado nie wprowadzono żadnych dodat- kowych liter uzupełniających.
System spółgłoskowy i cały zapis opiera się wyłącznie na znakach
alfabetu arabskiego. Jedynym odejściem od tej zasady jest zapis
samogłoski ‘e’. Nielicznym zna- kom nadano inną wartość fonetyczną w
sposób dość arbitralny (6, 19, 28). W przypadku zapisu fonemów q i k
dostrzec można wpływ zapisu charakterystycznego dla grafii Maghrebu (w
tabeli zaznaczone na zielono). Ciekawe jest także zastosowanie šaddy.
Romańskie aljamiado nie wprowadza np. lecz na oznaczenie „p” dodaje
šaddę do arabskiego „b” (znak 3). Na podobne, jak tu opi- sane zasady
wskazuje także Alberto Montaner (Montaner 2003: 104), dodaje jednak
sposób odzwierciedlania znaku ñ przez nūn z šaddą
(
).
Interesujący jest brak rozróżnienia w arabskim zapisie pomiędzy
hiszpańskim „b” i „v” (znak 2) oraz palatalnego „l” (znak 24).
Romańskie aljamiado wykorzystuje wszystkie znaki alfabetu arabskiego,
biorąc pod uwagę słowa zapożyczone z języka Koranu, które stanowiły
znaczny procent słownictwa morysków.
Dla zilustrowania zjawiska poniżej prezentuję początek tek- stu pt. Del Gualardon de los sabiyos („Nagroda dla mądrego”) w kastylijskim aljamiado zamieszczony w pracy P. Gila, J. Ribery i M. Sancheza (Gil, Ribera, Sanchez 1888: 1).
Transkrypcja powyższego tekstu według tychże autorów (Gil, Ribera, Sanchez 1888: XVI):
del gualardon de los sabiyos // diyxo hun rrecontador quiyen deman- dara por camino hi carre // ra paraaperender çençiya hi sabiduriya adereçolo // diyos adaqueltal hun camino de los caminos delparahiso hi los hancheles hestiyenden sus halas ha los
A. Montaner z kolei proponuje własny, potrójny, nowoczesny system transkrypcyjny dla aragońskiej odmiany aljamiado na przykładzie fragmentu znanej legendy o Al-Miqdādzie (Montaner 2003: 105–106). Transkrypcje te kolejno nazywa ścisłą, paleogra- ficzną i uproszczoną.
ḏišumā ’ālla tuma la ḏāfānša bbara tu bbārāšuna bburkā yušuy laḏun- zzāla alālla kā tumā ’aš ḏā manḏaḏu’mibaḏrā Ǧābir law’ura ’ānfurtāsi mikurasun iyakušiġiyumā ’āl muǧǧu amur ḏālla iyarrāllā šubrāllā iyālla šubrāmī ininsiyumā ilansumā ’āntiyyārra
Ḏíšome ella: «Toma la ḏefensa para tu persona , porke yo soy la ḏon- zzelle akella ke tú me ’as ḏemanḏaḏo a mi paḏre Jābir». La w’oraenfor- teçí mi koraçón iy- arremetí sobr′ella, iy – ella sobre mī, i [b]inçióme i lançóme en liyyerra.
Ḏíxome ella: «Toma la ḏefensa para tu persona, porque yo soy la ḏonzella aquella que tú me as ḏemanḏaḏo a mi paḏre Jābir». La ora enfortecí mi coraçón i- acosiguióme el mucho amor ḏ′ella, i- arremetí sobr′ella, i- ella sobre mī, i [v]incióme i lançóme en tierra.
Poniżej interlinearny przekład Koranu z XV w. na romańskie
aljamiado, początek Al-Fātiḥy (Gil, Ribera, Sanchez 1888: 153).
¤¤¤
3 Aljamiado na Bałkanach
-
-
Język albański
-
Język albański (gjuha shqipe) w swej historii zapisywany był rozmaitymi systemami (por. szczegółowo Hahn 1854: 280–300; współczesny alfabet albański ustalony w 1908 r. w: Mindak-Za- wadzka, Sawicka 2012: 17–18; Buchholz, Fiedler, Ulish, 1977: 12–13), w niniejszym tekście jednak odniosę się, zgodnie z jego celem, tylko do zapisu alfabetem wywiedzionym z pisma arabskiego, zwanym elifbaja shqip.
Od podboju Albanii przez państwo osmańskie w XIV w. szybko wzrastały wpływy tureckie na język albański. Dotyczyły one oczywiście w pierwszym rzędzie leksyki, ale z czasem objęły także grafię. Co ważne, również w tym okresie pojawiły się w ogóle pierwsze większe teksty pisane w tym języku (Bednarczuk 1986: 487). Zapis albańskiego w piśmie arabskim nie był zjawiskiem powszechnym i, co ciekawe, teksty w elifbaja shqip to nie tylko, a nawet nie przede wszystkim literatura religijna, ale w głównej mierze poezja w formie kasyd, ghazali i masnawi. Twórczość tego typu, nazywana poezją bejtedżinów (alb. bejtexhinj) w formie pisa- nej sięga początkami pierwszej połowy XVIII w. (Elsie 1992; Cimo- chowski: 619– 629).
Najstarszy zachowany wiersz albański, zapisany alfabetem arab- skim to lekki utwór – modlitwa o kawę i pochwała tego napoju, dato- wany na rok 1725 [1137 A.H.], autorstwa niejakiego Muçi Zade, syna Muçiego, o którym dowiadujemy się z utworu, iż w trakcie układania tej pochwały był starcem […]. Rękopis tego wiersza został odkryty w Korczy, teraz przechowywany jest w Tiranie. (Elsie 2004: 15).
Z kolei najwybitniejszym twórcą albańskim z kręgu bejtedżi- nów był Nezim Frakulla (ok. 1680–1760, znany także jako Nezim Berati i Ibrahim Nezimi), autor pierwszego dywanu poetyckiego w języku albańskim. Frakulla tworzył też po turecku i persku, diwan w języku arabskim nie zachował się. Całość zachowanego dzieła Frakulli pisanego elifbaja shqip w transkrypcji na współ- czesny alfabet albański ukazała się w 2008 r. (Hamiti 2008). Rok później Genziana Abazi-Egro opublikowała krytyczną edycję jego diwanu (stosując wersję nazwiska poety Nezim Berati) już w grafii arabskiej (Abazi-Egro 2009). Dość istotną część literatury albań- skiej w alfabecie arabskim stanowiła także twórczość mistyków (sufich). Tradycja ta przetrwała do połowy XX wieku. (Elsie 1994). Jak pisze Robert Elsie, literatura bejtedżinów pozostaje do dziś najmniej poznanym rozdziałem literatury albańskiej, ponieważ w większości nie została wydana. To samo można powiedzieć o samym systemie zapisu języka albańskiego (Elsie 2004: 14–15) w alfabecie arabskim. Pierwszą, jeszcze nie mającą charakteru systemu próbą w tym zakresie, były zapisy dokonane przez Ewliję Czelebiego (XVII w.) w jego relacji z podróży. Zestawienia słów i wyrażeń albańskich zapisanych pismem arabskim przez tego autora można znaleźć w pracy Bahtije Gërbeshi Zylfiu (Gërbe- shi Zylfiu 2012: 34–35). Oto transkrypcja liczebników albańskich w wersji Czelebiego, którą traktuję w niniejszym tekście raczej jako ciekawostkę, ponieważ w rzeczywistości nie jest to przykład
prawdziwego albańskiego aljamiado.
| jeden | një |  |
| dwa | dy |  |
| trzy | tre, tri |  |
| cztery | katër |  |
| pięć | pesë |  |
| sześć | gjashtë | |
| siedem | shtatë | |
| osiem | tetë |  |
| dziewięć | nëndë |  |
| dziesięć | dhjetë |  |
Najprawdopodobniej
jednak pierwszą próbą uporządkowania elifbaja shqip była reprodukowana
poniżej tabela zamieszczona przez znanego pisarza i muftiego Manastyru
(Bitola) Rexhepa Vokę (1847–1917) w pracy Elifbaja shqip wydanej w
Stambule w 1327/1911 r. (Norris: 248–249; Mūfākū: 39).
Współcześnie, z niewielkimi różnicami, alfabet ten został przedstawiony przez Nimetullaha Hafiza (Hafiz 2003: 342). Na
¤¤¤
temat tego aspektu kultury albańskiej wydana została także w języku arabskim książka sarajewskiego uczonego Muhameta Mufaku (Mūfākū 1983), gdzie na s. 40 także znaleźć możemy sys- tem oddawania albańszczyzny w alfabecie arabskim. Na podstawie analizy powyższych źródeł powstała tabela, w której postarałem się uporządkować zebrany materiał (znaki wywodzące się z zapisu persko-tureckiego zaznaczone na szaro, nowe znaki na żółto):
| 1 | a | أ |
| 2 | b | ب |
| 3 | c | څ |
| 4 | ç | چ |
| 5 | d | د |
| 6 | dh | ذ |
| 7 | e | َا lub ه |
| 8 | ë | ء lub ح |
| 9 | f | ف |
| 10 | g | غ |
| 11 | gj | گ lub ڭ |
| 12 | h | ه |
| 13 | i | يا |
| 14 | j | ي |
| 15 | k | ق |
| 16 | q | ك |
| 17 | l | ل |
| 18 | ll | ّل lub znak 33 u Voki |
| 19 | m | م |
| 20 | n | ن |
| 21 | nj | نٮ |
| 22 | o | ؤ lub ۉ |
| 23 | p | پ |
| 24 | r | ر |
| 25 | rr | رر |
| 26 | s | س |
| 27 | sh | ش |
| 28 | t | ت |
| 29 | th | ث |
| 30 | u | و, ۆ lub وا |
| 31 | y | ي |
| 32 | v | و |
| 33 | z | ز |
| 34 | x | ظ lubznak24uVoki[?] |
| 35 | xh | ج |
| 36 | zh | ژ |
Alfabet
albański obejmuje 36 znaków, więc adaptując pismo arabskie do
albańskiego należało „wymyślić” 8 znaków, włączając w to samogłoski.
Alfabet Voki, opierający się na analizie istnieją- cych ówcześnie
rękopisów, obejmuje aż 44 znaki (przez pomyłkę powtórzona została
litera (29 i 31), co dało na ilustracji 45 zna- ków), uwzględnia jednak
także te dźwięki, które nie pojawiają się w wyrazach albańskich, a
jedynie w zapożyczeniach z tureckiego/ arabskiego, używanych, jak
twierdzi M. Mufaku (Mūfākū: 40), głównie przez albańskich
intelektualistów. Dlatego w sporządzo- nej przeze mnie tabeli nie
pojawiają się już np. litery odpowiada- jące arabskim spółgłoskom
emfatycznym ( , , ) z wyjątkiem litery , która została zaadaptowana do
oddania albańskiego x [dz]. Prawdopodobnie zresztą w systemie
zaproponowanym przez Vokę ‘x’ miało być oddane przez znak 24. W
alfabecie tym znajdujemy litery wcześniej włączone najpierw do alfabetu
perskiego, następ- nie do tureckiego (zaznaczone na szaro). Jak to widać
w pierw- szym słowie przedostatniej linijki załączonej poniżej
ilustracji (pierwsze słowa: Një njëri që), w zapisie funkcjonowała także
litera
,
wymiennie z . Charakterystyczne jest także wykorzystanie litery
, która,
podobnie jak w zapisie Tatarów WKL odpowiada głosce ‘k’. Arabskie , w
tym języku wymawiane właśnie tak, jak polskie czy albańskie ‘k’, w
elifbaja shqip wykorzystano dla zapisu ‘q’, realizowanego w albańskim
jako miękkie ‘k’, zbliżone do pol- skiego ‘ć’. Całkowicie nowym,
albańskim znakiem zapisywane było
palatalne ‘nj’
= [ ] – znak 36 u Voki. Próbę taką podjęto także wobec ll [ł],
wprowadzając znak 33 w zapisie Voki. Nie jest do końca jasna różnica
pomiędzy znakami 14 i 15 w zapisie muftiego – jeden z nich odpowiada
‘r’, drugi zaś ‘rr’ = [R]. Jednakże wobec nikłej różnicy pomiędzy
ich kształtem – można je nawet potraktować jako allo- grafy – nie wydaje
się to trafnym i praktycznym rozwiązaniem.
Dużym problemem było włączenie do zapisu samogłosek, któ- rych w albańskim jest 7: a, e, ë [ö/ ә], i, o, u, y [wym. ü]. W elifbaja shqip nie wykorzystywano w szerszym zakresie arabskich zna- ków wokalizacyjnych typu kasra, lecz raczej znaki spółgłoskowe. W najszerszym stopniu wykorzystano tu literę , dołączając do niej rozmaite dodatkowe elementy graficzne. W tej grafii ukazało się w kolejnych latach kilka książek. Ostatnia książka po albańsku w alfabecie arabskim wydana została w 1970 r. (Mūfākū: 40–41, 126–127)
Poniżej podaję
przykład tekstu poetyckiej modlitwy ilahije w elifbaja shqip (dostępny
na stronie: https:/
sq-al.facebook.com/
note.php?note_id=341488137027
[16.06.2013]).
Transkrypcja pierwszych trzech wersów tekstu:
Elif All-llah ban merhamet, daimâ jemi në gaflet.
Gjynahet si malet në tok
bana shefaât ja Muhammed! Nefs e marreja na shtohet, exheli pa na afrohet.
xhan pa flen sepa munohet bana shefaât ja Muhammed!
(transkrypcja wg https://sq-al.facebook.com/note.php?note_ id=341488137027 [16.06.2013] z poprawkami).
-
-
Języki południowosłowiańskie: serbski, chorwacki i bośniacki
-
Przypadek języków południowosłowiańskich, traktowanych obecnie jako odrębne: serbskiego, chorwackiego i bośniackiego jest w kontekście badań nad piśmiennictwem Tatarów WKL szcze- gólnie interesujący. Jednocześnie stwarza pewien problem zwią- zany z granicami pokrewieństwa i odrębności tych języków, który szczególnie po rozpadzie Jugosławii nabrał bardzo istotnego zna- czenia. Nie jest oczywiście moim celem decydowanie o tych spra- wach, nie tu też miejsce na omawianie kontrowersji z tym związa- nych, odnoszących się zresztą nie tylko do języka (por. Molas 2994; Jakóbiec 1991: 132–134), ale także literatury, zarówno dawniejszej, jak i współczesnej, kiedy to mówi się nawet o „przywłaszczaniu” tradycji literackiej przez poszczególne narody (Dyras 2010, 115). Nie odnosząc się zatem do tych kontrowersji, postanowiłem – mając świadomość z jednej strony daleko posuniętego podobień- stwa między tymi językami, z drugiej zaś ich odrębności, a także niejednokrotnie arbitralności sądów i opinii samych nosicieli tych języków, powołując się na rozmaitych autorów – stosować określe- nia stosowane przez nich samych.
O problemach związanych z przynależnością do tego czy innego języka świadczy choćby fakt, że w zasobach internetowych zna- leźć można tabelę, która na stronie http:/ husrevbeg.blogger.ba/ arhiva/2011/02/04/2683606 [04.05.2013] nazywana jest „hrvatska harfovica” (harfovica – ‘pismo’, alfabet’, od arab. ḥarf – ‘litera’), zaś na stronie https:/ www.facebook.com/pages/Mektebica-%D8%AD%D 8%A7%D8%B1%D9%81%DB%89%D9%88%D9%8A%DA%84%D8%A-
¤¤¤
7-Harfovica/1421893648022473 [14.03.2014] używana jest do nauki pisania po bośniacku.
Piśmiennictwo aljamiado (na tym obszarze przeważa zapis alhamijado) zapisywane było alfabetem nazywanym arebica (także: arabica). Zapis został usystematyzowany pod koniec XIX w. przez muzułmańskiego pisarza i reformatora Mehmeda Džemaludina Čauševića (1870–1938) – wersja ta nazywana jest reformirana ara- bica, mektebica lub matufovača. W przeciwieństwie do przypadku albańskiego, południowosłowiańskie aljamiado jest opracowane dość dobrze, a badania nad nim, podobnie jak nad romańskim, rozpoczęły się już w XIX w. O rozwoju tego piśmiennictwa, jako poważnego zjawiska kulturowo-literackiego można mówić wła- ściwie od pierwszej połowy XVII w., ale za pierwsze zachowane teksty napisane w arebicy uważa się dwa krótkie rękopisy będące rodzajem materiałów do nauki języków, datowane na 1512 r. – oba to rękopisy czterojęzyczne: po arabsku, persku, grecku i serbsku (Hafiz 2003: 340). Piśmiennictwo to doczekało się dość dobrych opracowań – nazwiska ich autorów wymienia N. Hafiz (Hafiz 2003: 340), wśród nich m. in. O. Blau (Blau 1868), H. Bourgeois (Bourgeois 1913), F. von Kraelitz (Kraelitz 1911), M. Pjanić (Pjanić 2009), A. Kalajdžija (Kalajdžija 2012) A. Nametak [Nametak 1981],
M. Huković [1986] (dwie ostatnie pozycje nie były mi, niestety, dostępne w czasie pisania niniejszego artykułu).
Poniższa tabela przedstawia zasady transkrypcji alfabetu are- bica w językach południowosłowiańskich (układ liter wg alfabetu serbskiego; kolejność w alfabecie chorwackim i bośniackim: a b c č ć d dž đ e f g h i j k l lj m n nj o p r s š t u v z ž) na podstawie Hafiz 2003: 341; Pjanić 2009: 13–14; Bourgeois 1913: 298–299; http:/
zalihovac.blogspot.com/2010_04_25_archive.html [19.06.2013]). Na szaro zaznaczone zostały znaki persko-tureckie, na niebiesko znaki typowe dla arebicy.
| Lp. | łacinka | cyrylica | arebica |
| 1 | a | а | |
| 2 | b | б | |
| 3 | v | в | |
| 4 | g | г |  |
| 5 | d | д |
| Lp. | łacinka | cyrylica | arebica |
| 6 | đ | ђ | |
| 7 | e | е |  |
| 8 | ž | ж | |
| 9 | z | з | |
| 10 | i | и |  |
| 11 | j | j |  |
| 12 | k | к |  |
| 13 | l | л | |
| 14 | lj | љ |  |
| 15 | m | м | |
| 16 | n | н |  |
| 17 | nj | њ |  |
| 18 | o | o | |
| 19 | p | п | |
| 20 | r | р | |
| 21 | s | с | |
| 22 | t | т | |
| 23 | ć | тћ |  |
| 24 | u | у | |
| 25 | f | ф |  |
| 26 | h | х |  |
| 27 | c | ц |  |
| 28 | č | ч |  |
| 29 | dž | џ |  |
| 30 | š | ш |  |
Arebica powstała na terenach osmańskich, stąd nie dziwi prze- jęcie
turecko-perskich znaków dla ‘č’, ‘p’ i ‘ž’. Interesujące jest
zastosowanie
dla ‘g’, odmiennie, niż to ma miejsce w albańskim, analogicznie zaś do
zapisu Tatarów WKL. Arebica nie przejęła z arabskiego liter
odpowiadających nieistniejącym w systemie fonologicznym języków
słowiańskich spółgłoskom emfatycznym i nie znalazła dla nich
zastosowania. Pojawiło się natomiast aż 7 nowych znaków (wg numeracji
powyżej: 6, 14, 17, 18, 23, 24, 27) opierających się na istniejących
arabskich literach, ale z dodaniem odmiennych, czasem nieużywanych w
piśmie arabskim oznaczeń typu „daszki” czy dwie kropki ułożone pionowo. W ten sposób pojawiło się
w arebicy aż 10 znaków nieznanych alfabetowi arab- skiemu w jego
pierwotnej postaci. Wiąże się to między innymi z koniecznością zapisu
samogłoski „e” oraz aż sześciu spółgłosek palatalnych.
Południowosłowiańskie piśmiennictwo aljamiado obejmowało w pierwszym rzędzie literaturę religijną (np. wierszowane modli- twy ilahije znane także w literaturze albańskiej), ale nie ograni- czało się do niej. Powstawały również wiersze oraz ludowe pieśni i eposy, zapisywano teksty magiczne i prognostyczne (Kalajdžija 2012). Za najstarszy zachowany tekst literacki w aljamiado uwa- żany jest utwór niejakiego Mehmeda Erdeljaca – autorstwo nie jest jednak pewne i niektórzy poważni badacze uważają tekst za anoni- mowy (Dizdarevič 2008–2009: 1). Pochodzi on z 1588/89 r. i znany jako Chirvat türkisi, po chorwacku i bośniacku Hrvatska pjesma. Utwór obejmuje sześć 4-wersowych strof. Ostatni wers każdej strofy stanowi rodzaj refrenu, który pojawia się w podobnej, choć nie identycznej formie. W przedostatnim wersie utworu pojawia się imię Mahmud (Ovu pesmu Mehmed zagudi), który potrakto- wać można jako znany poezji bliskowschodniej taẖallus. Oto dwie pierwsze strofy wiersza w zapisie i transkrypcji łacińskiej Friedri- cha von Kraelitza (Kraelitz 1911:613):
Chirvat Türkisi Ah nevista duša moja Daj mi se da obveselim Doklam ne izišlo duša Daj mi se da poveselim Kad te vidi oči moje Veseli se sirče moje Ja sam tvoje ti si moje Daj mi se da obveselim |
خيروات توركيسى نَ ِويستَا ُدؤ َشا ُمويَه َسه دآ اُوﺐ َوه َﺳ لِ ْم آ ْه َز ْشلُو ُدؤ َشا دآ ْي ِمي ُد ْقلَ ْم نَه اَي دآ ْي ِمي َسه دآ پو َوه َس لِ ْم تَه ِويﺪ ِي اوچ ِي ُمويَه َسه ِﺳ ْر َچه ُمويَه قَ ْﺪ تيسي ُمويَه َوه َﺳ لي َوه َس لِ ْم يَا ﺳاَم ت ُوويَه دآ ْي ِمي َسه دآ اُوﺐ |
Jest to, jak wspomniałem, pierwszy zapisany i zachowany utwór literacki
w arebicy, zapisany ponad 300 lat przed powstaniem mek- tebicy, stąd
niekonsekwencje w grafii i brak zgodności z przyto- czoną wyżej tabelą.
Poniżej prezentuję fragment rękopisu Chirvat
türkisi
obejmujący pierwszą strofę i początek drugiej
(http://domo-
vina.110mb.com/hr_kultura_slikoprica-arebica.htm
[04.05.2013]).
Do najwybitniejszych przedstawicieli literatury alhamijado należy m. in. Muhamed Hevai Uskufi (1601–po 1651), autor pierw- szego, napisanego wierszem, słownika turecko-bośniackiego (1632). W kolejnym stuleciu wymienić należy Abdulvehaba Ilha- miję (1773–1821), który pisał również po turecku i po arabsku, oraz Abdurrahmana Sirriję (1775–1847), znanego także jako szajch brac- twa nakszbandijja (por. szerzej Kalajdžija 2012; Dizdarevič 2008– 2009). Wielu poetów alhamijado było mistykami, co stanowi cechę wspólną religijnego muzułmańskiego piśmiennictwa Bałkanów.
Książki w arebicy drukowane były na Bałkanach niemal do połowy XX wieku (Zubrinic 1995: 3), zaczynają się także poja- wiać w ostatnim czasie, czego przykładem jest bośniacki komiks dla dzieci autorstwa Amira al-Zubiego Hadži Šefko i Hadži Mefko (http://newmuslimkids.blogspot.com/2009/06/comic-books.html [29.12.2013]).
Może to być jednym ze skutków (albo przejawów) odradzania się islamu na tym obszarze.
Podsumowanie
W niniejszym artykule dokonałem przeglądu sposobów zapisu literatury zwanej aljamiado na wybranych obszarach Europy, poczynając jednak od Iranu, co uzasadnione było z jednej strony pokrewieństwem języka perskiego z językami Europy, z drugiej zaś wpływem, jaki alfabet perski wywarł na większość literatur aljamiado na naszym kontynencie.
Uwzględnione zostały języki romańskie Półwyspu Iberyjskiego, język albański oraz języki południowosłowiańskie. W romańskim aljamiado dostrzec można w najmniejszym stopniu próby posze- rzania systemu grafii opartego na piśmie arabskim. Nowe znaki, wykraczające poza te zaproponowane przez Persów pojawiły się w językach Bałkanów, co wydaje się podyktowane przede wszyst- kim koniecznością oddania w zapisie spółgłosek palatalnych oraz dążeniem do zapisu samogłosek nie jako znaków wokalizacyjnych, lecz odrębnych liter, przez co systemy bałkańskie stawały się peł- nymi alfabetami. Podobne dążenie widać w systemie stworzonym przez Tatarów.
Przyjmując
dalej za punkt porównania system zapisu przyjęty przez Tatarów WKL
zauważyć można, że o ile omawiane języki stosowały nieadekwatne do ich
własnego systemu fonologicznego znaki odpowiadające arabskim spółgłoskom
emfatycznym tylko w zapożyczeniach, to Tatarzy polsko-litewscy włączyli
np. litery ido zasobu graficznego mającego oddawać słowa rodzime.
Żadem z systemów nie zrezygnował natomiast z litery
, wyko-
rzystywanej do zapisu zarówno łacińskiego ‘k’, jak i ‘q’. Ciekawe są
różnice w komponowaniu niektórych nowych liter pomiędzy albańskim i
południowosłowiańskim aljamiado, jak np. w przy- padku głoski ‘c’ –
Tatarzy polsko-litewscy także dołączyli nowy znak, ale odmienny od wyżej
prezentowanych. Warto zauważyć, że możliwości pisma arabskiego są w tym
zakresie bardzo duże i żaden z nowych znaków Albańczyków i Słowian
Południowych nie pojawia się w alfabecie używanym w kitabach czy
chamaiłach. Na koniec warto dodać, że w aljamiado w omawianych wyżej
językach powstawała głównie literatura religijna, choć w porów- naniu
do piśmiennictwa Tatarów polsko-litewskich mamy tu w znacznie większym
zakresie do czynienia z religijną literaturą piękną (na Bałkanach w
znacznej mierze suficką). Nie jest to jed- nak niczym dziwnym, ponieważ
obszary te należały jednak do „heartlandu” kultury arabsko-muzułmańskiej, nawet jeśli znajdo- wały się
na jego peryferiach.
Bibliografia
Abazi-Egro G. (wyd.), 2009, Nazim Berati, Divani shqip, Tiranë: Botimet Toena.
Albanian alphabet, [online] http:/ en.wikipedia.org/wiki/Alba- nian_alphabet [16.06.2013].
Bednarczuk L. (1986), Język albański, w: Bednarczuk L. (red.), 1986, Języki indoeuropejskie, t. 1, Warszawa: PWN, s. 486–504.
Bernabé Pons L.F., 2010, Los manuscritos aljamiados como textos islámicos, [w:] Memoria de los moriscos. Escritos y relatos de una diáspora cultural, Madrid: Sociedad Estatal de Conmemora- ciones Culturales, s. 27 – 44.
Blau O., 1868, Bosnisch-türkische Sprachdenkmäler, Leipzig: Deut- sche Morgenländische Gesellschaft.
Bourgeois H., 1913, La transcription arabe du serbe, „Revue du monde musulman“, vol. XXIII, s. 296–304.
Buchholz O., W. Fiedler, G. Ulish, 1977, Wörterbuch Albanisch- Deutsch, Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie.
Casassas Canals X., 2010, La literatura aljamiado-morisca en el marco de la literatura islámica espańola: siglos XIII–XVII (Una varie- dad del castellano vinculada al hiero-Sprachbund islámico), [w:] F. Benlabbah, A. Chalkha, (eds.), Los moriscos y su legado desde ésta y otras laderas, Casablanca: Instituto Estudios Hispano-Lusos, Facultad de Letras y Ciencias Humanas Ben Msik, s. 368–396; wykorzystano tekst zamieszczony online http:/ www.casassas. net/articles/aljamiado_morisco_hiero_sprachbund_casassas. pdf [10.052013].
Chwilczyńska-Wawrzyniak M., 1998, Język perski, Warszawa: Dialog.
Cimochowski W., 1991, Literatura albańska, w: Dzieje literatur europejskich 3, część druga, red. W. Floryan, Warszawa: PWN, s. 605–643.
Dizdarevič S., 2008–2009, Aljamiado and Oriental Literature in Bosnia and Herzegovina (1463–1878), online: http:/ www.edu-doc. com/ebook/stolac.html [19.06.2013].
Dyras M., Nowe historie bałkańskich literatur. Odzyskiwanie utraco- nych przestrzeni tradycji, “Porównania” 7, 2010, s. 113–128.
Dziekan M.M., 2007, Cywilizacja islamu w Azji i Afryce, Warszawa: Książka i Wiedza.
Elsie R., 1992, Albanian Literature in the Moslem Tradition. Eigh- teenth and Early Nineteenth Century Albanian Writing in Arabic Script, “Oriens, Journal of the International Society for Oriental Research” Vol. 33, s. 287–306; dostępny także online: www.elsie. de / Dr. Robert Elsie.
Elsie R., 1994, The Currents of Moslem and Bektash Writing in Albania (1850–1950), “Albanian Catholic Bulletin” vol. 15, s. 172–177.
Elsie R., 2004, Zarys historii literatury albańskiej. Zeszyt III. Albań- ska literatura wieku XVIII i XIX, Toruń: Wydawnictwo Uniwersy- tetu Mikołaja Kopernika.
Gërbeshi Zylfiu B., 2012, Albanian-Turkish Culture: The Culture of Coexistence (w języku albańskim), [online] http:/ academy. beder.edu.al/Conferences/UDEK 2012/FULL ARTICLE/5Prof. Asoc. Dr. Bahtije Gerbeshi Zylfiu Albanian-Turkish Culture The Culture Of Coexistence.pdf [16.06.2013], s. 31–41.
Gil P., Ribera J., Sanchez M., 1888, Colección de Textos Aljamiados, Zaragoza: Litografia de Guerra y Bacque, Tipografia de Comas Hermanos.
Hafiz N., 2003, The Literature of Muslim Peoples in Europe, [w:]
E. İhsanoğlu (red.), Culture and Learning in Islam, Beirut: UNE- SCO Publishing, s. 333–348.
Hahn J.G., 1854, Albanesische Studien, Jena: Verlag von Friedrich Mauke.
Hamiti A. (red.), 2008, Nezim Frakulla dhe Divani i Tij Shqip, Shqup, Prishtinë, Tiranë: Logos – A.
Hegyi O., 1979, Minority and restricted uses of the Arabic Alphabet: the Aljamiado Phenomenon, “Journal of the American Oriental Society”, Vol. 99, No. 2, s. 262–269.
Huković M., 1986, Alhamijado književnost i njeni stvaraoci, Sarajevo: Svjetlost.
Jakóbiec M., 1991, Literatury narodów Jugosławii, [w:] Dzieje lite- ratur europejskich, t. 3, cz. 2, red. W. Floryan, Warszawa: PWN, s. 129–389.
Kalajdžija A., 2012, O klasifikaciji bosanske alhamijado književnoje- zičke tradicije, „Annals of the Gazi Husrevbey Library”, Vol. 33, s. 277–289.
Киселева Л.Н., 1978, Дари-русский словарь, Москва: Русский Язык.
Kłagisz M., 2010, Pismo i ortografia języka perskiego, Kraków: Wydawnictwo UJ.
Kraelitz, F. von, 1911, Ein kroatisches Lied in türkischer Transkrip- tion aus dem Ende des XVI Jahrhunderts, „Archiv für Slavische Philologie“, s, 613–615.
Lévi Provençal E., 2001, Aljamia, [w:] The Encyclopaedia of Islam CR-Rom Edition v.1.1., Leiden: Brill.
Mindak-Zawadzka J., I. Sawicka 2012, Zarys gramatyki języka albańskiego, Warszawa: Agade.
Wielka encyklopedia PWN, 2004, Warszawa: PWN, s.v. serbsko-chor- wacki język (oprac. J. Molas).
Montaner Frutos A., 2003, La Aljamía: una voz islámica en Aragón, [w:] La variación lingüística en Aragón a través de los textos, Zara- goza: Institución «Fernando el Católico», s. 99–204.
Mūfākū M., 1983, Aṯ-Ṯaqāfa al-albāniyya fī al-abǧadiyya al-̔arabiyya, Al-Kuwayt: Ālam al-Ma’rifa.
Nametak A., 1981, Hrestomatija bosanske alhamijado književnosti, Sarajevo: Svjetlost.
Neghat M.N., [b.r.], Dari-English Dictionary, Omaha: Center for Afghanistan Studies, University of Nebraska at Omaha.
Norris H.T., 1993, Islam in the Balkans, Columbia: University of South Carolina Press.
Nykl A. R., 1929, A Compendium of Aljamiado Literature containing: Rrekontamiento del Rrey Ališandere (an Aljamiado Version of the Alexander Legend, with an Introduction, Study of the Aragonese Traits, Notes, and Glossary). The History and Classification of the Aljamiado Literature, “Revue Hispanique”.
Pjanić M., 2009, Die Arabismen in der Aljamiado Literatur Bosniens [Diplomarbeit, Universtiät Wien; online: http:/ othes.univie. ac.at/8081/1/2009-12-16_0048319.pdf].
Poshtu-English Dictionary, 2007–08, Peshawar: Ariana Book Agency. Rozenthal F., 1971, Significant Uses of Arabic Writing, [w:] tenże, 4 Essays on Art and Architecture in Islam, Leiden: Brill, s. 50–62.
Рубинчик Ю.А., 1983, Персидско-русский словарь, т. 1–2, Москва: Русский Язык.
Składanek B., 1984, Gramatyka języka perskiego, Warszawa: Wydawnictwa UW.
Zubrinic D., 1995, Croats in Bosnia and Hercegovina, online: www. croatianhistory.net_etf_et02.html [05.05.2013].
Зундин П.Б., 1950, Краткий афганско-русский словарь, Москва: Государственное Издательство Иностранных и Национальных Словарей.
s
Marek M. Dziekan